اقاله چیست و چه شرایطی برای انجام آن لازم است؟

فرآیند اقاله قرارداد: بررسی شرایط و آثار آن

اقاله چیست؟ 

اقاله یکی از روش‌های انحلال قرارداد است که در قانون مدنی ایران و بسیاری از سیستم‌های حقوقی دیگر به رسمیت شناخته شده و به معنای توافق طرفین برای فسخ و برهم زدن قرارداد می‌باشد. این مفهوم، که به آن “تفاسخ” نیز گفته می‌شود، از حقوق مدنی ایران نشأت گرفته و به طرفین اجازه می‌دهد که با رضایت و توافق، تعهدات ناشی از قرارداد را پایان داده و به حالت پیش از قرارداد بازگردند. در ادامه، به تشریح این موضوع، شرایط تحقق اقاله و آثار آن می‌پردازیم.

مفهوم اقاله

اقاله در لغت به معنای چشم‌پوشی، نادیده‌گرفتن یا بخشش است. اما در اصطلاح حقوقی به معنای توافق دو طرف قرارداد برای انحلال آن می‌باشد. به بیان دیگر، اقاله یا تفاسخ به توافق طرفین برای خاتمه‌دادن به تعهدات ناشی از یک قرارداد اشاره دارد. ماده 283 قانون مدنی ایران درباره اقاله می‌گوید: «بعد از معامله، طرفین می‌توانند به تراضی آن را اقاله و تفاسخ کنند.» این تعریف نشان می‌دهد که اقاله تنها با رضایت طرفین انجام می‌شود و هیچ یک از طرفین نمی‌تواند به تنهایی اقدام به اقاله قرارداد کند.

شرایط اقاله

برای تحقق اقاله در قانون مدنی ایران، باید چند شرط خاص وجود داشته باشد که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم:

1. تراضی طرفین

اقاله تنها با توافق دو طرف قرارداد امکان‌پذیر است و نمی‌تواند به صورت یک‌طرفه انجام شود. در واقع، رضایت و توافق طرفین یکی از ارکان اصلی اقاله است. این امر به معنای آن است که هر دو طرف باید با انحلال قرارداد موافقت کرده و تصمیم مشترکی در این زمینه بگیرند.

2. اعلام اراده

پس از اینکه طرفین به توافق رسیدند، باید اراده خود را برای اقاله به نوعی اعلام کنند. این اعلام اراده می‌تواند به صورت کتبی، شفاهی یا حتی عملی باشد. ماده 284 قانون مدنی بیان می‌کند که اراده طرفین برای اقاله می‌تواند به هر شکلی اعلام شود و محدود به لفظ خاصی نیست.

3. مشخص بودن موضوع اقاله

اقاله ممکن است برای کل قرارداد یا فقط بخشی از آن اعمال شود. برای مثال، اگر قراردادی شامل چندین تعهد باشد، طرفین می‌توانند فقط برخی از آن تعهدات را با توافق خود اقاله کنند. بنابراین، لازم است که طرفین موضوع دقیق اقاله را مشخص کنند تا هیچ ابهامی باقی نماند.

4. اهلیت طرفین

همان‌طور که برای انعقاد قرارداد، طرفین باید دارای اهلیت (عقل، بلوغ، و اختیار) باشند، برای اقاله نیز این شرایط لازم است. یعنی طرفین باید از نظر قانونی واجد شرایط لازم برای انجام اقاله باشند. اگر طرفین به لحاظ حقوقی اهلیت نداشته باشند، اقاله معتبر نخواهد بود.

ارکان اقاله

برای اینکه اقاله به صورت قانونی انجام شود، باید سه رکن زیر برقرار باشد:

1. وجود قرارداد اولیه

طبیعی است که برای اقاله، ابتدا قراردادی باید وجود داشته باشد. به عبارت دیگر، اقاله تنها زمانی معنا پیدا می‌کند که قراردادی به‌طور صحیح و قانونی منعقد شده باشد.

2. عقد لازم

اقاله تنها در مورد عقود لازم (مانند بیع، اجاره و رهن) قابل اجراست. این عقود برخلاف عقود جایز (مانند ودیعه یا عاریه) به‌طور خودکار قابل فسخ نیستند و نیاز به توافق طرفین یا حکم قانونی برای انحلال دارند. از آنجا که اقاله فقط در عقود لازم اجرا می‌شود، عقود جایز خودبه‌خود قابل فسخ هستند و نیازی به اقاله ندارند.

3. توافق کتبی یا شفاهی

توافق طرفین برای اقاله باید به شکلی (کتبی یا شفاهی) اعلام شود. از آنجا که رضایت طرفین برای اقاله لازم است، این توافق باید به وضوح قابل استناد و مشخص باشد.

مستثنیات اقاله

برخی عقود به دلیل ویژگی‌های خاص خود از اقاله مستثنی هستند و نمی‌توان آنها را با توافق طرفین اقاله کرد. مهم‌ترین این عقود شامل عقد نکاح، وقف، و ضمان است. دلیل اصلی این امر، ارتباط این عقود با نظم عمومی و عدم امکان بازگشت به حالت پیش از قرارداد است. به عنوان مثال، در خصوص عقد نکاح، طرفین به جای اقاله می‌توانند از طلاق توافقی برای انحلال آن استفاده کنند.

آثار اقاله قرارداد

پس از اقاله، قرارداد به‌طور کامل منحل می‌شود و اثر آن به صورت زیر است:

1. بازگشت به حالت قبل از قرارداد

اقاله قرارداد به این معناست که دو طرف به شرایط قبل از قرارداد بازمی‌گردند. یعنی اگر هر یک از طرفین وجه یا کالا را دریافت کرده‌اند، باید آن را بازگردانند. اگر این اقلام تلف شده باشند، طرف مقابل باید مثل یا قیمت آن را پرداخت کند.

2. سقوط تعهدات آینده

اقاله موجب می‌شود که تعهدات قراردادی برای آینده از بین برود. برای مثال، در صورتی که یک قرارداد اجاره برای دو سال منعقد شده باشد و پس از یک سال اقاله شود، تعهدات برای سال دوم ملغی خواهد شد.

تفاوت اقاله با فسخ قرارداد

اقاله و فسخ هر دو از روش‌های انحلال قرارداد هستند اما تفاوت‌های مهمی دارند:

منشأ فسخ: فسخ به دلیل وجود یک عامل قانونی یا قراردادی صورت می‌گیرد و تنها در صورتی انجام می‌شود که یک طرف قرارداد حق فسخ داشته باشد. این در حالی است که اقاله صرفاً با توافق طرفین صورت می‌پذیرد و نیاز به منشأ خاصی ندارد.

یک‌طرفه یا دوطرفه بودن: فسخ می‌تواند به‌صورت یک‌طرفه انجام شود و به رضایت طرف مقابل نیازی ندارد. در مقابل، اقاله نیازمند توافق دو طرف است و نمی‌تواند به صورت یک‌طرفه باشد.

سوالات متداول درباره اقاله چیست و چه شرایطی دارد؟

1. اقاله چیست و چه تفاوتی با فسخ دارد؟

اقاله به معنای توافق طرفین برای انحلال قرارداد است که بدون نیاز به دلیل قانونی خاص، تنها با توافق طرفین صورت می‌گیرد. در مقابل، فسخ نیاز به دلیل قانونی یا قراردادی دارد و یکی از طرفین می‌تواند به صورت یک‌طرفه قرارداد را فسخ کند.

2. شرایط لازم برای اقاله چیست؟

برای اقاله، شرایطی چون تراضی و توافق طرفین، اعلام اراده به صورت شفاهی یا کتبی، مشخص بودن موضوع اقاله و اهلیت طرفین ضروری است.

3. آیا اقاله در تمام قراردادها امکان‌پذیر است؟

خیر، اقاله در برخی از عقود مانند عقد نکاح، وقف و ضمان امکان‌پذیر نیست و در این موارد باید از روش‌های دیگری برای انحلال قرارداد استفاده شود.

4. آثار اقاله قرارداد چیست؟

آثار اقاله از بین رفتن آثار قرارداد و بازگشت وضعیت به حالت پیش از انعقاد قرارداد است. اگر عوض قرارداد پرداخت شده باشد، بایستی مسترد گردد.

5. آیا اقاله به صورت یک‌طرفه انجام می‌شود؟

خیر، اقاله تنها با توافق دو طرف قرارداد انجام می‌شود و نیاز به اراده مشترک دارد، بنابراین یک‌طرفه انجام نمی‌شود.

نتیجه‌گیری

اقاله یک روش توافقی و صلح‌آمیز برای خاتمه‌دادن به قرارداد است که به دو طرف اجازه می‌دهد بدون نیاز به دلایل قانونی یا قراردادی، قرارداد را منحل کرده و تعهدات خود را پایان دهند. این روش به دلیل انعطاف‌پذیری و سهولت اجرا، به‌ویژه در عقود لازم کاربرد فراوانی دارد. شناخت دقیق شرایط، ارکان و آثار اقاله می‌تواند به طرفین قرارداد کمک کند تا با استفاده از این روش قانونی، در صورت نیاز، قرارداد را به نحوی صحیح و بدون مشکلات حقوقی منحل نمایند.

 گرد آوری:بخش علمی موزستان