جمع‌آوری اسکناس‌های قدیمی و چاپ اسکناس با ریال جدید | یک کارشناس: هیچ منطق اقتصادی پشت حذف چهار صفر از پول ملی نیست
به گزارش ایسنا، پس از سال‌ها بحث و بررسی درباره اصلاح ساختار پولی کشور، با تصویب نهایی لایحه اصلاح قانون پولی و بانکی در مجلس شورای اسلامی، در حقیقت، اجرای طرح حذف چهار صفر از پول ملی وارد فاز اجرایی شد؛ بر اساس این مصوبه، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران موظف است ظرف دو سال مقدمات اجرایی طرح را فراهم و طی سه سال بعد، در قالب دوره گذار، اسکناس‌ها و سکه‌های جدید را جایگزین اسکناس‌های فعلی کند.
در جلسه علنی روز 13 مهرماه 1404، ایرادات شورای نگهبان در لایحه اصلاح قانون پولی و بانکی کشور بررسی و در نهایت با 144 رأی موافق، 108 رأی مخالف و 3 رأی ممتنع از مجموع 262 نماینده حاضر، لایحه حذف چهار صفر از پول ملی تصویب شد.
بر اساس مصوبه جدید، واحد رسمی پول کشور همچنان ریال باقی می‌ماند و “تومان” به عنوان واحد رایج پولی و مالی مورد موافقت قرار نگرفته است؛ این درحالیست که برای مقادیر خردتر، جزء فرعی جدیدی با عنوان قِران تعریف شده است؛ هر 100 قِران برابر با یک ریال خواهد بود.
دو فاز زمانی برای اجرای طرح
مطابق ماده واحده مصوب، بانک مرکزی دو بازه زمانی مشخص برای اجرای این طرح در اختیار دارد:
دوره نخست (دو ساله):
در این بازه زمانی، بانک مرکزی موظف است تمامی الزامات اجرایی، فنی و حقوقی طرح را فراهم کند. این اقدامات شامل طراحی اسکناس‌ها و مسکوکات جدید، تدوین آیین‌نامه اجرایی، به‌روزرسانی سامانه‌های بانکی، هماهنگی با دستگاه‌های اجرایی و اطلاع‌رسانی عمومی است.
دوره دوم (سه ساله – دوره گذار):
در این دوره، ریال قدیم و ریال جدید به طور همزمان در گردش خواهند بود تا مردم، فعالان اقتصادی و نظام بانکی فرصت تطبیق پیدا کنند. در پایان این دوره، کلیه تعهدات و مبادلات بر اساس ریال جدید انجام می‌شود و اسکناس‌های فعلی از چرخه خارج خواهند شد.
تشکیل ستاد ملی اصلاح پول ملی
به گفته محمد شیریجیان- معاون سیاست‌گذاری پولی بانک مرکزی- برای اجرای دقیق و مرحله‌ای طرح، «ستاد ملی اصلاح پول ملی» با حضور مقامات عالی کشور و دستگاه‌های ذی‌مدخل تشکیل خواهد شد.
طبق توضیح این مقام مسئول، در سطح بانک مرکزی نیز کمیته‌های تخصصی در حوزه‌های فناوری اطلاعات، حسابداری، سیاست‌گذاری پولی و اطلاع‌رسانی تشکیل می‌شود تا اجرای طرح در همه ابعاد فنی و نهادی دنبال شود؛ تمامی این کمیته‌ها، ذیل کمیته اصلی بانک مرکزی فعالیت کرده و گزارش اقدامات خود را به ستاد ملی ارائه خواهند کرد. دوره دو ساله نخست، جهت طراحی الزامات اجرایی و سه سال بعد به جهت اجرای دوره گذار در نظر گرفته شده است
تاکید و اطمینان‌خاطر داده شده است که در این مدت، مردم نگران تداخل در استفاده از اسکناس‌های قدیم و جدید نباشند.
جمع‌آوری بیش از 10 میلیارد قطعه اسکناس
بر اساس اعلام بانک مرکزی، در حال حاضر بیش از 10 میلیارد و 400 میلیون قطعه اسکناس در کشور در گردش است؛ اسکناس‌هایی که هزینه‌های بالایی برای چاپ، حمل و نقل و نگهداری دارند؛ از همین رو، یکی از مأموریت‌های کلیدی بانک مرکزی در فاز اجرایی، جمع‌آوری تدریجی اسکناس‌های فعلی و انتشار اسکناس‌های جدید با ارزش‌های متناسب با واحد ریال جدید است.
اجرای این برنامه، علاوه بر کاهش هزینه‌های فیزیکی نظام پولی، می‌تواند به تسهیل مبادلات نقدی، افزایش سهم اسکناس و مسکوک در چرخه پولی و ارتقای نظم حسابداری کشور منجر شود.
احیای جایگاه ریال و کاهش بار روانی تورم
به گفته معاون سیاست‌گذاری پولی بانک مرکزی، حذف چهار صفر از پول ملی، بیش از آنکه تغییری در ارزش واقعی پول ایجاد کند، اصلاحی ساختاری و نمادین در نظام پولی کشور است؛ سال‌هاست که واحد پول رسمی کشور یعنی ریال در مبادلات مردم و فعالان اقتصادی استفاده نمی‌شود و صرفاً در اسناد حسابداری به کار می‌رود. اجرای این طرح باعث می‌شود ریال مجدداً در مبادلات روزمره به جریان بیفتد و جایگاه خود را بازیابد.
به تاکید این مقام مسئول، این اقدام آثار مستقیم بر شاخص تورم ندارد، اما می‌تواند از نظر روانی، محاسباتی و شفافیت مبادلات، اثر مثبت بر بازارها و اعتماد عمومی داشته باشد.
تجربه جهانی در اصلاح پول ملی و پیشینه یک پروژه 18 ساله
با نظر به تجربه بیش از 18 کشور جهان در اجرای طرح‌های مشابه می‌توان اینگونه گفت که در نیم قرن اخیر کشورهایی همچون ترکیه، برزیل، آرژانتین، مکزیک، روسیه، تاجیکستان و رومانی تجربه حذف صفر از پول ملی را پشت سر گذاشته‌اند. اجرای این طرح در ایران نیز با توجه به ساختار اقتصادی و ویژگی‌های نظام بانکی کشور، در قالب برنامه‌ای گام‌به‌گام و با در نظر گرفتن همه ابعاد فنی و رسانه‌ای انجام خواهد شد.
یادآوری می‌شود که پروژه حذف صفر از پول ملی، نخستین بار در سال 1386 در قالب فاز مطالعاتی آغاز شد و در مرداد 1398 هیأت دولت وقت لایحه مربوط به آن را تصویب و برای بررسی به مجلس شورای اسلامی ارسال کرد.؛ در اردیبهشت ماه 1399 مجلس دهم این لایحه را تصویب کرد اما شورای نگهبان برای اصلاحات جزئی آن را بازگرداند. حالا با تصویب نهایی در مهرماه 1404، این پروژه پس از 18 سال به مرحله اجرا رسیده است.
چشم‌انداز اجرای این طرح چیست؟
در مجموع می‌توان گفت، اجرای موفق طرح حذف چهار صفر از پول ملی منوط به هماهنگی نهادی، اصلاحات ساختاری در سیاست‌های پولی و مالی، آموزش عمومی و شفاف‌سازی مستمر برای مردم است.
کارشناسان معتقدند اگر این طرح همزمان با کنترل تورم، انضباط مالی دولت و نوسازی نظام بانکی اجرا شود، می‌تواند به افزایش کارایی نظام پولی و کاهش هزینه‌های مبادلات منجر شود.
***
هیچ منطق اقتصادی پشت حذف چهار صفر از پول ملی نیست/ اصلاحی پرهزینه با دستاوردی نامشخص
یک کارشناس مسائل اقتصادی می‌گوید: دو دلیل قابل دفاع وجود دارد که صفر را از پول ملی حذف کنیم؛ یک اینکه آنقدر تورم بالا داشته و دچار ابر تورم شده‌ایم که صفرهایمان خیلی زیاد شده است. دلیل دیگر برای زمانی است که ما یک سری اصلاحات اقتصادی اساسی انجام داده‌ایم، انتظارات تورمی رو به نزول است و حال صفرها را حذف کرده‌ایم ولی ما الان این دو دلیل را نداریم. به باور من در این موقعیت کار غلطی انجام شد.
اقتصاد 24 نوشت: اقتصاد ایران در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی از جمله تورم مزمن، کاهش ارزش پول ملی، نوسانات شدید ارزی و کاهش قدرت خرید مردم مواجه بوده است. در چنین شرایطی، دولت و مجلس شورای اسلامی تصمیم به اجرای یکی از مهم‌ترین اصلاحات پولی کشور یعنی حذف چهار صفر از واحد پول ملی گرفته‌اند. این تصمیم که در قالب اصلاح بند «الف» ماده 58 قانون بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران تصویب شده، قرار است طی یک فرآیند پنج ساله اجرایی شود و ساختار پولی کشور را دستخوش تغییراتی بنیادین کند.
بر اساس این مصوبه، واحد پول ملی ایران همچنان ریال باقی خواهد ماند، اما چهار صفر از آن حذف می‌شود. بدین معنا که هر 10،000 ریال فعلی معادل 1 ریال جدید خواهد بود. برای معاملات خرد نیز واحدی به نام قران تعریف شده که هر 100 قران برابر با 1 ریال جدید است. این تغییر نه‌تنها ظاهر پول ملی را دگرگون می‌کند، بلکه پیامد‌های روانی، اقتصادی، محاسباتی و حتی فرهنگی قابل توجهی به همراه دارد.
دولت برای اجرای این طرح، دو مرحله اصلی در نظر گرفته است؛ نخست دوره آماده‌سازی زیرساخت‌ها به مدت دو سال که شامل اصلاح نرم‌افزار‌های بانکی، آموزش عمومی، چاپ اسکناس‌های جدید و هماهنگی با نهاد‌های مالی داخلی و بین‌المللی خواهد بود. سپس، دوره گذار سه‌ساله آغاز می‌شود که در آن اسکناس‌های قدیمی و جدید به‌صورت همزمان در گردش خواهند بود تا مردم و بازار به تدریج با واحد پولی جدید سازگار شوند.
تجربه کشور‌های دیگر در حذف صفر از پول ملی
حذف صفر از پول ملی، اقدامی است که در دهه‌های اخیر توسط کشور‌های مختلفی انجام شده که برخی با موفقیت نسبی و برخی با شکست‌های پرهزینه همراه بوده است. این تجربه‌ها نشان می‌دهند که حذف صفرها به‌تنهایی نمی‌تواند تورم را کنترل کند یا اقتصاد را نجات دهد، بلکه باید در کنار اصلاحات ساختاری، سیاست‌های پولی و مالی دقیق و اعتمادسازی عمومی صورت گیرد.
ترکیه یکی از نمونه‌های موفق در این زمینه است. در سال 2005، دولت ترکیه شش صفر از واحد پولی لیره را حذف و لیره جدید را جایگزین کرد. این اقدام پس از یک دوره کنترل تورم، اصلاحات اقتصادی و ثبات نسبی انجام شد و توانست جایگاه پول ملی ترکیه را در مبادلات داخلی و خارجی ارتقاء دهد. مهم‌ترین عامل موفقیت ترکیه، اجرای همزمان سیاست‌های ضدتورمی و اصلاحات بانکی بود.
در مقابل، زیمبابوه نمونه‌ای از شکست در حذف صفرهاست. این کشور در دهه 2 هزار میلادی با تورم افسارگسیخته‌ای مواجه شد و چندین بار اقدام به حذف صفر از واحد پولی خود کرد. در نهایت به دلیل عدم کنترل تورم و نبود اعتماد عمومی، مجبور شد استفاده از دلار آمریکا و رند آفریقای جنوبی را به‌عنوان واحد پولی جایگزین کند. تجربه زیمبابوه نشان داد که حذف صفرها بدون اصلاحات اقتصادی و ثبات سیاسی، نه‌تنها مؤثر نیست بلکه می‌تواند بحران را تشدید کند.
برزیل نیز در دهه‌های 1980 و 1990 چندین بار اقدام به حذف صفر از واحد پولی خود کرد. این کشور با تورم بالا و بی‌ثباتی اقتصادی مواجه بود و در نهایت با اجرای برنامه ریال پلانو و اصلاحات گسترده، توانست ثبات نسبی را به اقتصاد خود بازگرداند. حذف صفرها در برزیل بخشی از یک بسته جامع اصلاحات بود، نه یک اقدام مستقل.
در منطقه خاورمیانه، عراق نیز در سال‌های اخیر بحث حذف صفر از دینار را مطرح کرده است، اما به دلیل شرایط سیاسی و اقتصادی پیچیده، هنوز به مرحله اجرا نرسیده است.
تجربه کشور‌های دیگر نشان می‌دهد که موفقیت در حذف صفرها، بیش از آنکه به عدد صفرها وابسته باشد، به کیفیت سیاست‌گذاری، ثبات اقتصادی و مشارکت فعال مردم و نهاد‌های مالی بستگی دارد.
در این وضعیت اقتصادی، حذف چهار صفر تصمیمی اشتباه است
مهدی دارابی، کارشناس مسائل اقتصادی، در پاسخ به اینکه هدف دولت از حذف چهار صفر از پول ملی اقتصادی بوده یا جنبه روانی داشته است؟ به اقتصاد 2چهار گفت: «هدف مشخصی از دولت نشنیده‌ایم که بدانیم انگیزه چه بوده است. البته این طرح از دولت‌های قبل مطرح شده و انگیزه برای من هم نامشخص است که چرا در این وضعیت اقتصادی باید دست به چنین کاری زد.»
وی با اشاره به تجربه کشور‌های دیگر از حذف صفر پول ملی، بیان کرد: «دو دلیل قابل دفاع وجود دارد که صفر را حذف کنیم؛ یک اینکه آنقدر تورم بالا داشته و دچار ابر تورم شده‌ایم که صفرهایمان خیلی زیاد شده است مانند زیمباوه و ونزوئلا که اقدام قابل دفاعی است. دلیل دیگر برای زمانی است که ما یک سری اصلاحات اقتصادی اساسی انجام داده‌ایم، انتظارات تورمی رو به نزول است و حال صفرها را حذف کرده‌ایم؛ مانند تجربه ترکیه که این هم دلیل منطقی است؛ ولی ما الان این دو دلیل را نداریم؛ یعنی نه مشکل صفر‌های بالا را داریم و نه انتظارات تورمی کاهشی است. به باور من در این موقعیت کار غلطی انجام شد.»
اگر قرار بود ریال بماند، باید فقط سه صفر حذف می‌شد
دارابی در پاسخ به اینکه آیا شیوه تدوین شده برای حذف صفرها روش درستی است؟ عنوان کرد: «در حذف صفر بدترین شکل ممکن را می‌خواهند اجرا کنند؛ یعنی ما چهار صفر را حذف کردیم ولی واحد ریال را نگه می‌داریم. اگر می‌خواستیم ریال را نگه داریم باید سه صفر حذف می‌کردیم چراکه مردم در محاسبات و قیمت‌گذاری‌ها دچار مشکل می‌شوند و اصطکاک جدیدی انجام می‌شود. از این رو کشور بابتش هزینه می‌دهد ولی هیچ منفعتی به دست نمی‌آورد.»
این کارشناس مسائل ارزی ادامه داد: «کلیت این طرح که قابل دفاع نبوده و نیست، اما در جزئیاتش هم اگر می‌خواستیم واحد ریال بماند باید سه صفر حذف می‌شد. حذف چهار صفر بدین منظور بود که با واحد تومان که مردم با آن انس دارند، کار کنیم. الان چهار صفر حذف شده ولی تومان هم مانده است. مشکلات حسابداری و هزینه‌های ناشی از تغییر قیمت‌ها و احتمال اینکه یک سری کلاهبرداری‌ها هم پیش بیاید را خواهیم داشت. قطعا مشکلاتی در پرداخت‌های مردم ایجاد می‌شود که با حذف چهار صفر و نگه داشتن ریال، وضعیت بغرنج‌تر می‌شود.»
مردم با ریال و قران انس ندارند؛ این تغییر فقط هزینه دارد
وی ضمن تاکید بر چالش‌برانگیز بودن این طرح، خاطرنشان کرد: «دو نکته مهم وجود دارد یک آنکه کلیت این اقدام برای اقتصاد ما ضرورت نداشته و دوم اینکه اگر قرار است واحد ما ریال بماند، باید سه صفر حذف می‌شد. حذف چهار صفر مسئله را پیچیده می‌کند. در همین مکالمه عادی ما می‌گوییم مثلا 25 هزار و 500 تومان، اما با حذف صفر می‌شود 25 ریال و 50 قران که مردم هیچ انسی با آن ندارند. شاید بگوییم مردم عادت می‌کنند ولی این هزینه دارد که ما این هزینه را می‌دهیم بابت هیچی.»
دارابی در پاسخ به اینکه آیا ممکن است حذف صفر نتیجه عکس داشته و باعث افزایش انتظارات تورمی شود؟ گفت: «از آنجایی که انتظارات تورمی مردم کاهشی نیست، این احتمال وجود دارد که با حذف چهار صفر، مردم وضعیت را با شرایط کشور‌های دارای ابر تورم مانند زیمباوه و ونزوئلا مقایسه کنند نه با کشورهایی مانند ترکیه که اصلاحات اقتصادی انجام دادند. از این رو یکی از مخاطرات آن ایجاد فشار تورمی است. مسائلی که در حوزه اقتصاد با آن مواجه هستیم، بسیار جدی‌تر از حذف چهار صفر است و این باید آخرین کار می‌بود. به خصوص اینکه در وضعیت پولی و ارزی فعلی، تمرکز و انرژی بانک مرکزی باید صرف انجام این تغییرات شود.»
