رونق و جذابیت کُشتی با چوخه از گذشته تا حال

سفری به دنیای پهلوانان: بررسی عمیق کُشتی با چوخه در خراسان 

ورزش کُشتی «کُردی» یا به نام محلی «کُشتی با چوخه»، یکی از باستانی‌ترین و محبوب‌ترین ورزش‌های سنتی و بومی ایران است، که ریشه‌های آن به نواحی شمالی خراسان بازمی‌گردد. این ورزش، در گذشته با نام «کشتی کُردی» شناخته می‌شد و یکی از آداب و سنن مردم کُرد شمال خراسان محسوب می‌شد. این ورزش، نه تنها به عنوان یک فعالیت ورزشی، بلکه به عنوان یک آیین فرهنگی و پهلوانی در تمامی جنبه‌های زندگی مردم این منطقه جاری است و با رعایت آداب و رسوم خاص خود، اجرا و گرامی‌داشته می‌شود.

این ورزش، نمادی از روحیه‌ی سلحشوری، جوانمردی، تعاون و پهلوانی در نظر مردم این ناحیه است و به طور رایج در جشن‌ها، مراسم عروسی، اعیاد و در فضاهای باز، بر روی چمن یا خاک نرم، در روستاها، ایلات و عشایر اجرا می‌شود. اوج شکوه و جلال این ورزش، به ویژه در مراسم بزرگ سیزده و چهارده فروردین در شهرستان اسفراین، مشاهده می‌شود. در حال حاضر، این ورزش سنتی به صورت برگزاری مسابقات کشتی با چوخه نیز ادامه دارد. «منوچهر لطیف» تلاش کرده است که با تغییراتی کوچک، مسابقات کشتی با چوخه را از چارچوب سنتی خود بیرون بکشد و به شکلی مدرن‌تر و جذاب‌تر برگزار کند.

نامگذاری و تاریخچه کُشتی با چوخه

واژه “چوخه” در اصل یک واژه کردی است و به معنای شنل کوتاهی اشاره دارد. این شنل که به وسیلهٔ زنان از پشم گوسفندان بافته می‌شود و سپس دوخته می‌شود، به عنوان یک بالاپوش محسوب می‌شود. در مراسم کشتی با چوخه، این شنل همراه با شال سفیدرنگی بر کمر بسته می‌شود و پهلوانان آن را به عنوان بخشی از لباس خود استفاده می‌کنند.

واژه “چوخه” از نظر تاریخی و فرهنگی در فرهنگ‌های مختلف، به ویژه در زبان‌های مرتبط با این منطقه، مفاهیم مختلفی دارد. از جمله معانی آن می‌توان به شنل پشمین، زیرانداز پارچه پشمی زبر، بالاپوش نمدین چوپانان، و پالتویی از پشم یا کرک اشاره کرد.

از آنجا که این واژه به صورت کلی برای اشاره به لباس‌های سنتی و محلی از پشم به کار می‌رفته است، در مراسم کشتی با چوخه، این واژه به خاطر معانی مرتبط با لباس‌ها و بالاپوش‌های مرسوم در این منطقه به کار رفته و به کشتی‌گیرانی اشاره دارد که از این لباس سنتی برای مبارزه استفاده می‌کنند.

فرایند تهیه چوخه شامل چند مرحله است:

پشم‌چینی (برین): ابتدا، پشم گوسفندان به وسیلهٔ “هورینگ” یا قیچی پشم‌زنی برداشته می‌شود. در این مرحله، بره‌هایی که پشم حنایی و زیبا دارند، به‌عنوان لوا اولیه شناخته می‌شوند.

پالتوی لوا (لواگ): لوا به‌دست آمده شسته، سپس حلاجی و “تیت” شده و سپس به وسیلهٔ دوک یا تشی پشم‌ها ریسیده می‌شود تا توپ نخ و گریف به‌دست آید.

پارچه‌بافی (توک): نخ‌ها در کنار هم یکرنگ و همدست بافته می‌شوند و پارچه‌ای که از لوا یا هری بوده و به وسیلهٔ دوک یا تشی پشم‌ها ریسیده شده است، چوخ نامیده می‌شود.

لباس چوخه، به عنوان لباس مقاوم و سنتی عشایری در خراسان شمالی محسوب می‌شد. این لباس چوخه در مراسم کشتی با چوخه استفاده می‌شد و پهلوانان برای مبارزه از آن استفاده می‌کردند. این لباس نه تنها نماد فرهنگ و سنت منطقه بلکه نشان‌دهندهٔ استحکام و مقاومت در مبارزات کشتی بود.

این واژه به دلیل رواج و پراکنده بودن ورزش کشتی با چوخه در میان مردم شمال خراسان به این نام شناخته شده است. از آنجا که این ورزش به مراتب قدیمی‌تر از 2000 سال در منطقه خراسان ریشه دارد، نام “کشتی با چوخه” از نمادهای فرهنگی و ورزشی این ناحیه محسوب می‌شود.

در سال 1342 هجری شمسی (1963 میلادی)، این ورزش به صورت رسمی در منطقه شیروان برگزار گردید و در نهایت، در آبان ماه سال 1390 هجری شمسی (نوامبر 2011 میلادی) به عنوان یک ورزش بین‌المللی به‌طور رسمی ثبت شد. این ثبت موجب شناخت جهانی کشتی با چوخه به عنوان یک ورزش سنتی وارد جامعه بین‌المللی شد.

این ورزش، خارج از خراسان نیز با عناوین مختلفی نظیر “گوراش”، “گولش”، “آلیش” در کشورهایی چون ازبکستان، قزاقستان، تاتارستان و غیره، شهرت دارد و در این نواحی نیز از رواج برخوردار است.

در گذشته، کشتی با چوخه به‌طور متداول در شهرها و مناطقی از جمله قوچان، اسفراین، چناران، شیروان، نیشابور و لایین شناخته شده بود و امروزه نیز به تدریج در مناطق جنوبی‌تر خراسان مثل فریمان، تربت جام، گناباد و غیره گسترش یافته است.

باید توجه داشت که در شمال خراسان، علاوه بر اقوام کُرد، اقوام دیگری نیز ساکن هستند؛ بنابراین، کشتی با چوخه به نامی‌گرفته است که از جمله این اقوام متنوع مانند ترک، فارس، افغان و بلوچ نیز در این ورزش شرکت می‌کنند.

در این ورزش محلی، کشتی‌گیران از یک پوشش خاص استفاده می‌کنند که شامل شلواری خاص، روپوش چوخه از جنس پشم و نخ محلی با استحکام بالا، و یک شال به نام “چوخه” که به کمربسته می‌شود، می‌باشد. این پوشش خاص باعث مشخص شدن این ورزش به عنوان “کشتی با چوخه” شده است. 

نحوه اجرای مسابقات کشتی با چوخه

مسابقات کشتی با چوخه در اصل بدون محدودیت زمانی برگزار می‌شد، و فردی به عنوان برنده اعلام می‌شد که توانسته باشد حداقل 3 بار تخت پشت یا شانه‌های حریف خود را به زمین برساند. اما در مسابقات امروزی این ورزش، زمان مشخصی در نظر گرفته شده و معمولاً به مدت 10 دقیقه ادامه دارد. در صورتی که هیچ‌کدام از کشتی‌گیران در این مدت به پیروزی نرسند، مسابقه به وقت اضافی 5 دقیقه‌ای ادامه پیدا می‌کند.

در طی مسابقه، اجرای فن در خاک و گرفتن زیر زانوی حریف به عنوان خطا شناخته می‌شود. کشتی‌گیران در چهار یا پنج وزن دسته‌بندی می‌شوند که به ترتیب از 70، 80، 90، 95 کیلوگرم و وزن بالای 95 کیلوگرم هستند. گاهی نیز در وزن‌های 65، 75، 85 و 85+ کیلوگرم مسابقات برگزار می‌شود.

کشتی‌گیران از پوشش خاصی استفاده می‌کنند که شامل شلوار خاص، روپوش چوخه از جنس پشم و نخ محلی با استحکام بالا، و یک شال به نام “چوخه” که به کمربند می‌بندند، می‌شود. این پوشش به آن‌ها کمک می‌کند تا فعالیت دست و پا راحت‌تری داشته باشند. همچنین، کشتی‌گیران آستین‌ها را تا آرنج بالا می‌زنند و با استفاده از یک کمربند پارچه‌ای، دامن‌های چوخه را برای جلوگیری از محدودیت حرکت دست و پا، محکم می‌کنند.

برخورداری از مهارت در خاک و توانایی گرفتن حریف به زیر زانو، از جزئیات مهم در اجرای فنی این ورزش محسوب می‌شود. کشتی‌گیران، در طی مسابقه، با انعطاف و استفاده از تکنیک‌های مختلف، سعی در به زمین فرود آوردن پشت حریف دارند. هدف نهایی در کشتی با چوخه این است که کشتی‌گیران توانایی برانداختن حریف خود را از طریق تکنیک‌های مختلف نشان دهند.

در مراسم مسابقات، ساز و دهل نیز نواخته می‌شود و تماشاگران با این موسیقی‌ها به کشتی‌گیران تشویق می‌کنند و این اجراها بخشی از جذابیت و فرهنگ این ورزش را تشکیل می‌دهند.

مسابقات کشتی با چوخه در گذشته قبل از ورود به آبهای گودها، به‌طور معمول در جشن‌ها، عروسی‌ها، روز عید فطر و در تاریخ 14 فروردین روی چمن و خاک نرم برگزار می‌شد. این مسابقات به‌طور عام در محیط‌های باز و طبیعت اجرا می‌شد. گودهای کنونی مانند گود پهلوان ججو در ریواده، گود زیارتگاه سلطان زیرابه در روستای امام وردی خان قوچان، گود روستای رهورد در قوچان، گود زینل‌خان در اسفراین و گود امام مرشد در فاروج، به عنوان مکان‌های برگزاری مسابقات شناخته می‌شوند.

ابعاد میدان کشتی با چوخه معمولاً 10 متر در 10 متر است. مسابقات این ورزش با حضور تعداد زیادی از تماشاگران، از جمله زنان، مردان، جوانان و پیران، برگزار می‌شود.

تاریخ‌های برگزاری مسابقات این ورزش در استان خراسان شمالی متنوع است. مسابقات استانی بهمن ماه در مانه و سملقان، 8 فروردین در ریواده، 12 فروردین در شیروان، 13 فروردین در بجنورد برگزار می‌شود. اما رقابت‌های اصلی و ملی هر ساله در روز 14 فروردین در گود زینل‌خان شهرستان اسفراین تشکیل می‌شود.

وسایل و ابزار مورد استفاده در کشتی با چوخه عبارتند از:

چوخه: این ابزار اصلی که از زمان‌های قدیمی به‌عنوان جامهٔ پشمین چوپانان و برزگران بوده، امروزه به‌شکل جلیقه‌ای از کتان بدون آستین تبدیل شده است.

کمربند: این شال که بر روی چوخه به دور کمر بسته می‌شود، بدن را محکم نگه می‌دارد و به نام “کمربند” یا “پشتی” نیز معروف است. این کمربند نماد قدرت و سنت در فرهنگ ایرانی است.

شلوارک: مشابه شلوارک کشتی پهلوانی با اختلاف در جزئیات.

دهل و سرنا: این وسایل موسیقی با نواختن توسط بخشی‌ها، کشتی‌گیر را گرم می‌کنند و جلوگیری از آسیب جسمی وارد شده به کشتی‌گیران در مسابقات انجام می‌دهند. همچنین، نواختن این سازها برای جلب توجه تماشاگران و آگاهی ایجاد می‌کند.

جوایز در مسابقات کشتی با چوخه

جوایز در مسابقات کشتی با چوخه به دلیل ماهیت سنتی و ملی این ورزش به شکل خاصی اهدا می‌شوند. به فاتحان میدان چوخه “قند” اهدا می‌شود. در واقع، فاتح اول میدان چوخه قند اول را دریافت می‌کند و فاتحان دوم و سوم نیز به تناسب، قندهای دیگری به ایشان اختصاص می‌یابد. جوایز این مسابقات شامل اقلامی نظیر شتر، قوچ، قالی، گوسفند، لوازم منزل، وجه نقد، و سکه می‌شود.

از طرف دیگر، جوایز مسابقات کشتی با چوخه به طور سنتی از نمادهای زندگی عشایری و روستایی گرفته می‌شود. از دست‌بافته‌های عشایر نیز مثل قالی، جاجیم، گلیم برای اهدا به پهلوانان استفاده می‌شود. این جوایز نه تنها به‌عنوان انعکاسی از شأن و ارزش ورزش کشتی با چوخه بلکه به عنوان نمادهای مهم فرهنگی و سنتی در نظر گرفته می‌شوند. لازم به ذکر است که نوع و ارزش این جوایز ممکن است در مناطق مختلف متغیر باشد، اما مهمترین نکته این است که جوایز به میزان متناسب با ارزش و شأن کشتی با چوخه باشند و به پهلوانان این ورزش افتخار و انگیزه فراهم کنند. 

سوالات متداول درباره کُشتی با چوخه

1. کُشتی با چوخه چه تاریخچه‌ای دارد ؟

کُشتی با چوخه یک ورزش سنتی و با ریشه‌های قدیمی در منطقه شمال خراسان است که به عنوان یک آئین فرهنگی و ورزشی به تاریخ این منطقه پیوند خورده است. از دیرباز تا به امروز، این ورزش در مراسمات مختلف و جشن‌های این ناحیه جاودانه باقی مانده است.

2. چه جشنواره‌ها و مسابقاتی به مناسبت کُشتی با چوخه برگزار می‌شود؟

کشتی با چوخه به ویژه در شمال خراسان در جشن‌ها، مراسم عروسی، روز عید فطر، و جشنواره‌های مختلف جشن می‌گیرد. بزرگترین مراسم این ورزش در گود زینل‌خان شهرستان اسفراین برگزار می‌شود که هر ساله با حضور پهلوانان نامدار این منطقه همراه است.

3. چگونه لباس‌های کُشتی با چوخه آماده می‌شوند؟

کشتی‌گیران از لباس‌های خاصی به نام چوخه استفاده می‌کنند. این لباس‌ها از پشم بافته می‌شوند و با استفاده از شال سفیدرنگی محکم می‌شوند. این لباس‌ها جزء قوانین این ورزش محسوب می‌شوند و نقش مهمی در جشنواره‌ها و مسابقات دارند.

4. چه جوایزی در مسابقات کُشتی با چوخه اهدا می‌شود؟

جوایز کشتی با چوخه به دلیل ماهیت سنتی و ملی این ورزش شامل قند، شتر، قوچ، قالی، گوسفند، لوازم منزل، وجه نقد و سکه می‌شوند. این جوایز علاوه بر ارزش مالی، نمایانگر نمادهای زندگی عشایری و روستایی نیز هستند.

5. چه مواقعی و کجاها کشتی با چوخه برگزار می‌شود؟

کشتی با چوخه معمولاً در محیط‌های باز و در مناطق روستایی و طبیعت‌گردی برگزار می‌شود. جشنواره‌ها و مسابقات این ورزش از جمله جشنواره گود زینل‌خان در اسفراین و سایر مناطق شمال خراسان از جمله مواقع مهمی هستند که مردم این نواحی به جشن و تماشای آن جمع می‌شوند.

سخن پایانی مقاله کُشتی با چوخه

در این مقاله از موزستان درباره کُشتی با چوخه به دنیایی از تاریخ، فرهنگ، و ورزش در مناطق شمال خراسان پرداختیم. این ورزش سنتی با چندین قرن تاریخ، نه تنها نمایانگر تکنیک‌ها و مهارت‌های کشتی‌گیران، بلکه نمادهای فرهنگی و ملی این منطقه نیز می‌باشد. امیدواریم با آشنایی بیشتر با کُشتی با چوخه، علاقه‌مندان به فرهنگ‌ها و ورزش‌های محلی، این تجربه گرانبهای خود را در ملاقات با این آئین سنتی پیدا کنند.

گرد آوری:بخش ورزشی موزستان