احادیثی از ائمه درباره وقف

احادیثی از ائمه درباره وقف

وقف چیست ؟

وقف در لغت به معنای حبس و در اصطلاح فقهی، حبس عین مال و تسبیل منافع آن برای امور خیریه و عام المنفعه است. به عبارت دیگر، واقف، ملکی را از مالکیت خود خارج و منافع آن را برای همیشه یا مدتی معین به مصارف خاص یا عام اختصاص می‌دهد.

از تعالیم اجتماعی اسلام که بر اساس تعاون و حس نوع دوستی بنا نهاده شده، وقف است که از آن در روایات به «صدقه جاریه» تعبیر شده است. بخش مهمی از کتب حدیثی درباره احکام و مقررات وقف و صدقات جاریه و انفاق و کارهایی است که برای عموم مردم مفید است.

آیاتی که در قرآن به انفاق احسان و عمل صالح و ایثار و … اشاره شده می تواند مشوق وقف باشند و از سویی در قرآن در آیات بسیاری با کنز مال، تکاثر، تفاخر، استکبار، سرقت طغیان، کسب حرام، حب مال راندن مهر آمیز یتیم، پرخاش از مسائل، خودبینی و… مبارزه شده که به شکلی می تواند به مقام و جایگاه وقف در قرآن اشاره داشته باشد.

نعبیـر خداوند چه قدر لطیف و زیبا است. خدا که مالک همـه چیز است. مالک همه ی ماست. مالک لحظات عمر ما و مالک نفس های ماست. به ما می گوید به من قرض بدهد آن هم با تعبیراتی که یک سائل می گوید. شما به خدا قرض بدهید خدا به شما جزا می دهد.«مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَهً ۚ وَاللَّهُ یَقْبِضُ وَیَبْسُطُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ.» (سوره بقره، آیه 245)

دلیلش این است که خدا می خواهد از طریق ما انسان ها این همکاری و همدلی اتفاق بیفتد. “وقف” مهم ترین وسیله ی این راه است و تفاوتی که وقف با صدقات موقّتی دارد، پایدار بودن و ماندگار بودن آن است.

«الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِینَهُ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا ۖ وَالْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّکَ ثَوَابًا وَخَیْرٌ أَمَلًا.» (سوره‏ کهف، آیه 46)

مال و فرزندان زیب و زینت حیات دنیاست و اعمال صالح که (تا قیامت) باقی است نزد پروردگار از نظر ثواب بهتر و از نظر امیدمندی نیکوتر است. در این آیه باقیات صالحات می تواند شامل نماز، تهجد، ذکر خدا و صدقات جاری همچون بنای مساجد، مدارس و موقوفات و خیرات در راه خدا باشد.

اهمیت وقف از نظر ائمه :

ائمه اطهار (ع) وقف را از مهم‌ترین اعمال خیر و ثواب آورترین کارها دانسته‌اند و در روایات متعددی بر فضیلت و آثار نیکوی آن تأکید کرده‌اند.

پیامبر اسلام (صلی الله علیه واله) و ائمه (علیهم السلام) گذشته از این که به فقرا، ضعفا،مستمندان و قشرهاى محروم اجتماع کمک می کردند، آیندگان را نیز فراموش نمی ‏کردند و با به جا گذاشتن صدقات و موقوفات زیادى از املاک و زمین ها و اموال خویش، سنت حسنه وقف را پایه ‏ریزى کردند.

*******

حضرت محمد (ص) می فرمایند : کسی که در کنار جاده ‏ای برای عابران منزلی بسازد، خداوند در روز قیامت او را بر مرکبی که از گوهر تزیین شده سوار می‏ کند و نور صورت او بر تمام نورها برتری می‏ یابد تا آنجا که برابر نور حضرت ابراهیم قرار می‏ گیرد و مردم می‏ پرسند، آیا این فرشته ‏ای از فرشتگان است. هرگز مانند او را ندیده‏ ایم و با شفاعت وی هزار هزار انسان به بهشت می‏ روند.

*******

در روایتی نیز رسول خدا (ص) فرموده است: «اِذٰا مٰاتَ ابْنُ آدَم انْقَطِعَ عَمَلُهُ اِلا مِنْ ثَلاثَ صَدَقهٍ جارَیه، اَوْ عِلْمٍ ینْتَفَعُ بِهِ، اوْ وَلَدٍ صٰالِحٍ یدْعُوا لَهُ؛ وقتی انسان بمیرد، پرونده اعمال وی بسته می‌شود، مگر در سه مورد، صدقه جاریه، علمی که از آن نفع برده شود و فرزند صالحی که برایش دعا کند.»

امام على علیه السلام فرمودند : الصَّدَقَهُ و الحَبسُ ذَخیرَتانِ فَدَعُوهُما لِیَومِهِما؛ ‏

صدقه و وقف دو ذخیره اند، آنها را براى روز خودشان (قیامت) وانهید.

*******

امام صادق (علیه‌السّلام) نیز نزدیک به همین مضمون را در حدیثی فرموده است: «لیس یتبع الرجع بعد موته من الاجر الاثلا ث خصال: صدقه موقوفه لا تورث او سنّه هدی سنها و کان یعمل بها وعمل بها من بعده او ولد صالح یستغفرله؛ پس از مرگ آدمی، پاداشی به دنبال فرد نمی‌آید، مگر در سه خصلت، صدقه‌ای که فرد در زمان حیاتش جاری و برقرار ساخته که پس از مرگش تا قیامت جاری و برقرار می‌ماند؛ صدقه‌ای که وقف کرده و به ارث گذاشته نمی‌شود و نیز سنتی که برقرار کرده و در زمان حیاتش به آن عمل می‌شده و پس از مرگش به آن عمل می‌شود و فرزند صالحی که برایش طلب آمرزش کند.»

*******

همچنین امام صادق (ع) فرمودند:«ست خصال ینتفع المؤمن بعد موته؛ ولد صالح یستغفرله و مصحف یقرأمنه و قلیب یحفره و غرس یغرسه و صدقه ماء یجریه و سنّه یؤخذ بها بعده؛ شش خصلت است که پس از مرگ مؤمن به مؤمن نفع می رسد: فرزند صالحی که برایش طلب آمرزش کند و قرآنی که از روی آن خوانده می شود و چاهی که حفر می کند و درختی که غرس می کند و صدقه ی آبی که جاری و مستمر می سازد و سنّت خوبی که پس از آن پیروی شود.»

*******

امام صادق علیه ‏السلام فرمودند : تَصَدَّقَ رَسُولُ اللّه‏ِ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بِأموالٍ جَعَلَها وَقفا؛ پیامبر خدا اموالى را صدقه داد و آنها را وقف کرد.

*******

امام صادق (ع) فرمودند : «کل معروف صدقه و اهل المعروف فی الدنیا اهل المعروف فی الاخره و اهل المنکر فی الدنیا اهل المنکر فی الاخره؛» امّا وقتی که صدقه فقط به معنای وقف به کار رود، با قراینی هم چون جاریه و مشابه آن همراه است.

*******

به حضرت صاحب الامر (عجّ) نوشت که حدیثی از امام صادق (ع) رسیده که فرموده است: «اگر وقف بر اشخاصی معین حاضر و بر عقب و نسل ایشان باشد و اهل وقف، همه اتفاق بر فروش وقف نمایند و فروش آن اصلح به حالشان باشد می‌توانند آن را بفروشند.» حال اگر اتفاق نداشته باشند آیا می‌توان حق بعضی‌شان را خرید یا نه حتما باید همه اتفاق داشته باشند؟ سؤال دیگر اینکه: کدام وقف است که فروش آن جایز نیست؟

حضرت پاسخ دادند که: هرگاه وقف بر امام و پیشوای مسلمین باشد فروش آن جایز نمی‌باشد. و اگر وقف بر گروهی از مسلمین باشد، می‌توانند آن را بفروشند چه همه با هم و چه جداگانه تصمیم بگیرند. «فاجاب (علیه‌السّلام): اذا کان الوقف علی امام المسلمین فلا یجوز بیعه و اذا کان علی قوم من المسلمین فلیبع کل قوم یقدرون علی بیعه مجتمعین و متفرقین ان شاء الله».

*******

از امام باقر (ع) روایت شده است که روزی پیامبر به مردی رسید که در باغ خود مشغول کاشتن نهالی بود، به او فرمود: آیا می‌خواهی تو را به نهالی راهنمایی کنم که ریشه‌اش محکم‌تر باشد و زودتر به بار نشیند و میوه‌اش خوشمزه‌تر و پاکیزه‌تر باشد؟ آن مرد عرض کرد: بله! پدر و مادرم به فدایت‌ ای رسول خدا! فرمود: هرگاه صبح و شب خود را آغاز کردی، بگو: سبحان الله و الحمدالله و لااله الاالله و الله اکبر؛ زیرا اگر این جمله را بگویی، برای هر تسبیحی، ده درخت از میوه‌های گوناگون در بهشت خواهی داشت و اینان از باقیات الصالحات هستند. مرد عرض کرد: ‌ای رسول خدا! شاهد باش که من این باغم را وقف مسلمانان تهی‌دست اهل صفه کردم. در این هنگام، خداوند این آیه را نازل کرد: «و اما کسی که عطا کرد و تقوا داشت و پاداش نیکوتر را تصدیق کرد، به زودی راه آسانی را پیش پای او خواهیم گذاشت.» 

سخن پایانی :

یکی از مهمترین تعالیم اجتماعی اسلام که بر اساس تعاون و حس نوعدوستی بنا نهاده شده، مساله وقف و صدقات جاریه است. هدف اصلی از وقف، تامین و تثبیت محل سکونت و منبع ارتزاق و تامین قسمتی از نیازمندی های عمومی و گسترش فرهنگ و تشویق به احداث بناهای علمی، بهداشتی و مذهبی است.

گردآوری: بخش مذهبی موزستان