توریه چیست و چه معنایی دارد ؟

معنای توریه و کاربرد و احکام آن

توریه چیست ؟

توریه (بر وزن توصیه) یا صرفه‌جویی در بیان حقیقت یا سخن نیمه‌راست بیان سخنی‌است که معنای آن به ظاهر درست است؛ اما آنچه مخاطب از آن درک می‌کند نادرست و دروغ است؛ یعنی جمله صادق بیان می‌شود که موجب می‌گردد، شخص دوم از آن جمله مفهوم گمراه‌کننده و فریبنده موردنظر گوینده را دنبال کند.

به عبارتی دیگر توریه سخنی فریبکارانه است که ظاهری درست دارد. این سخن ممکن است در ظاهر تا حدی درست یا کاملاً درست باشد اما بیان کننده کامل واقعیت نیست. در واقع آنچه باعث نادرستی این سخن می‌شود قصد گوینده برای فریب یا گمراه کردن مخاطب است یا پنهان کردن قسمتی از واقعیت. نام دیگر این مغالطه گلچین کردن نام دارد که نوعی سوگیری تأیید است.

توریه از منظر فقهی مکروه است نه حرام؛ اما در مواردی که حق شخص دیگری ضایع شود مانند سوگند خوردن توریه حرام است.

معنای توریه در علوم قرآنی :

به تعبیر منابع ادبی و علوم قرآنی، توریه که از محسِّنات معنویِ سخن به شمار می‌رود، آن است که گوینده، لفظی را که دو معنای نزدیک و دور (قریب و بعید) دارد، به کار بَرَد و به اتکای قرینه‌ای پنهان، معنای دور را اراده کند، حال آن‌که مخاطب به معنای نزدیک التفات بیابد.

در این منابع، توریه با واژه‌هایی چون ایهام و تخییل و مغالطه و توجیه هم معرفی و اقسامی برای آن بیان شده است.

نجفی اصفهانی توریه مورد بحث را «توریه عرفی» نامیده و آن را متمایز از «توریه بدیعی» دانسته است.

مصادیق توریه در قرآن و روایات :

مصداق توریه در صورتی صحیح است که مراد گوینده عرفاً روشن باشد و در صورتی که شنونده به دلیلی از قبیل کوتاهی در فهم متوجه کلام گوینده نشود، توریه مصداق نمی‌یابد. برخی نیز توریه را فهماندن معنایی غیر از معنای بیان شده توسط گوینده تعریف کرده‌اند. بعضی از فقها قائلند که توریه علاوه بر اقوال، در افعال هم صورت می‌گیرد. باید توجه داشت که در قرآن واژه توریه استفاده نشده، اما در تفسیر برخی آیات به آن اشاره شده است.

بیماری حضرت ابراهیم (ع)

در داستان بت‌شکنی حضرت ابراهیم (ع)، هنگامی که قوم او را دعوت به شرکت در جشن کردند وی در جواب آنان بیماری را عذری برای نرفتن خود به جشن بیان می‌کند. برخی از مفسران شیعه و اهل سنت این کلام حضرت ابراهیم را بر توریه حمل کرده و چنین تفسیر نموده‌‎اند که مراد وی، بیمار شدن در آینده و یا بیماری قبل از مرگ و همچنین خود مرگ بوده است.

علامه مجلسی تصریح دارد که بسیاری از روایات جهت تجویز توریه به این آیات استناد کرده‌اند. در مقابل این نظر، علامه طباطبایی چنین استدلال می‌آورد که دلیل بر بیمار نبودن حضرت ابراهیم (ع) وجود ندارد و اصولاً سخن گفتن به روش توریه، چون موجب سلب اعتماد از گفتار پیامبران می‌شود، برای آنان روا نیست.

شکستن بت ها توسط ابراهیم (ع)

پس از شکستن بت‌ها توسط حضرت ابراهیم (ع) هنگامی که او را دستگیر و از او بازخواست کردند، وی این عمل را به بت بزرگ نسبت می‌دهد. مفسران چنین بیان می‌کنند که مراد حضرت ابراهیم(ع) این بوده که اگر این بت‌ها سخن می‌گویند پس شکستن آن‌ها نیز کار بت بزرگ است و برای اثبات بطلان اعتقاد بت‌پرستان عمل را به شرطی محال تعلیق می‌کند. در تایید این نظر روایاتی نیز بیان شده است.

همچنین برخی از مفسران واژه خطیئه در سوره شعرا که درباره گفتارهای حضرت ابراهیم ذکر شده را توریه تفسیر کرده و نظر مخالف آن مبنی بر دروغ گفتن و انجام گناه توسط او، که با عصمت انبیا ناسازگار است را رد نموده‌اند.

داستان سرقت برادران یوسف (ع)

داستان برادران حضرت یوسف (ع) در بازگشت از مصر که اشاره به اعلان سرقت توسط آن‌ها و پیدا شدن جام پادشاه همراه کاروان آن‌ها شده برخی از مفسرین آن را توریه دانسته و مراد از آن را سرقت یوسف از پدرش و یا در مقام استفهام گرفته‌اند. این تفسیر در روایات نیز تایید شده است.

آیات دیگری نیز هستند که مفسران آن‌ها را مصداق توریه و یا دارای اشاره به این موضوع دانسته‌اند. از این آیات می‌توان به آیه 73 سور کهف و آیه 125 سوره نحل و همچنین آیات دیگری از سوره یوسف اشاره نمود.

همچنین به موجب احادیث و داستان‌های تاریخی، گاه مصالح مهمی وجود داشته که به اقتضای آنها پیامبران و امامان (ع) و بزرگان دینی دربارۀ اموری با توریه سخن می‌گفتند.

مفهوم و اقسام توریه :

در منابع ادبی و علوم قرآنی، توریه به تعدادی گونه شناخته شده است که شامل ایهام، تخیل، مغالطه و توجیه نیز خوانده می‌شوند. در توریه، یک لفظ با دو معنای دور و نزدیک (به صورت حقیقی یا حقیقی و مجازی) به کار می‌رود و با استناد به قرینه‌ای مخفی، معنای دور را منتقل می‌کند در حالی که مخاطب فکر می‌کند منظور معنای نزدیک است. برخی از مؤلفان این را به عنوان “توریه عرفی” تلقی می‌کنند، در حالی که در “توریه بدیعی” هر دو معنا به عنوان معنای جدّیِ گوینده در نظر گرفته می‌شوند و ممکن است هر دو در یک درجه از وضوح و پنهانی باشند.

توریه را در منابع ادبی و علوم قرآنی بر گونه‌های مختلف دانسته و شماری از آیات قرآن کریم را بیانگر مصداقی از توریه یا برخی از اقسام آن انگاشته‌اند. مهم‌ترین اقسام توریه عبارت‌اند از:

1- توریه مرشحه

توریه مرشحه یک نوع توریه است که در آن لفظ با معنای نزدیک دربرداشته شده است که مراد متکلم نیست. برخی علما برای نمونه‌های این نوع توریه آیه 47 سوره ذاریات را مطرح کرده‌اند. در این آیه آمده است: «وَالسَّمَاءَ بَنَیْنَاهَا بِأَیْدٍ»، که برخی تفسیرگران این آیه را به عنوان مثالی از توریه مرشحه می‌دانند. زیرا کلمه “بَنَیْنَاهَا” به معنای ساختن با دستان سازگاری و تناسب دارد، اما با توجه به عدم وجود دست برای خداوند، این تفسیر قطعاً مراد نیست و معنای دور یعنی قدرت مورد نظر است. همچنین آیه 29 سوره توبه نیز به عنوان نمونه‌ای دیگر از توریه مرشحه ذکر شده است. در این آیه آمده است: «حَتَّىٰ یُعْطُوا الْجِزْیَهَ عَن یَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ»، و کلمه “یَدٍ” در اینجا به معنای ذلّت و خواری است، اگرچه کلمه “یُعْطُوا” با “یَدٍ” همخوانی دارد. در برخی منابع دیگر نیز برخی آیات مانند آیه 42 سوره یوسف، آیه 143 سوره بقره و آیه 6 سوره الرحمن به عنوان مصادیق دیگر از توریه مرشحه ذکر شده‌اند، اما توصیف دقیقی از نوع توریه در این آیات ارائه نشده است.

2- توریه مجرده

توریه مجرده نیز یک نوع توریه است که در آن لفظ با معنای نزدیک دربرداشته شده است. مثالی از این نوع توریه آیه 5 سوره طه است که می‌گوید: «الرَّحْمَٰنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَىٰ»، و در اینجا مراد از “استواء” استیلا یافتن است نه مستقر شدن و هیچ قرینه‌ای با معنای نزدیک (استقرار) ندارد. برخی مؤلفان آیه 60 سوره انعام را نیز به عنوان نمونه‌ای دیگر از توریه مجرده ذکر کرده‌اند، اما توصیف دقیقی از نوع توریه در این آیه ارائه نشده است.

3- توریه مبینه

توریه مبینه نیز آن نوع توریه است که لوازم معنای دور در آن ذکر شود.

4- توریه مهیاه

در مورد توریه مهیاه، این توریه تنها در صورتی واقع می‌شود که لفظ مورد نظر با لفظی دیگر، پیش یا پس از آن، همراه باشد. در برخی منابع، آیات متعددی بیانگر برخی از مصادیق توریه به شمار رفته‌اند، اما نوع توریه مشخصی درباره این آیات ذکر نشده است.

در کل، توریه‌ها نشانه‌های زبانی هستند که به منظور استفاده از لفظی مختلف با هدف ایجاد تناسب و تطابق بین لفظ و معنا، به کار می‌روند. تفسیرگران و محققان علم قرآن با مطالعه و تحلیل دقیق آیات، به شناسایی و تبیین این توریه‌ها می‌پردازند.

انواع و احکام توریه

توریه ابتدایی

توریه ابتدایی، که به معنای انجام توریه بدون وجود ضرورت است، در فقه به طور کامل مورد بررسی قرار نگرفته است. با این حال، برخی فقها، به خصوص کسانی که توریه را جدا از کذب در نظر می‌گیرند، با استناد به شرایط خاص، احادیث و دلایل دیگر، جواز توریه را تصریح کرده‌اند. اما فقهای اهل سنت این نوع توریه را با استناد به احادیث یا استدلال از مصداق تدلیس، جایز نمی‌دانند.

توریه در هنگام ضرورت

بعضی از فقها توریه را نوعی از کذب می‌دانند. آن‌ها توریه را مشابه دروغ در مواقع ضرورت جایز می‌دانند. در منابع فقهی، تصریح به جواز توریه یا وجوب آن عمدتاً در ابوابی آمده که به مباحثی چون دروغ ناشی از اضطرار از جمله سوگند دروغ و اکراه بر انجام دادن معاملات پرداخته‌اند. درصورتی که شخص مضطر برای دفع آزار و ستم دیگران از جان یا مال خود یا وابستگانش ناگزیر به سوگند دروغ باشد، فقها با استناد به آیات و احادیث و دلایل عمومی دیگر، توریه را جایز می‌دانند. این موضوع در مورد بازگرداندن ودایع و ناتوانی مالی در پرداخت وام که اقرار به آن‌ها ضرر شدید برای شخص در بردارد نیز اجرا می‌گردد.

حکم توریه در فرض اضطرار به کذب

موضوع مهمی در فقه مربوط به شرایط اضطراری و کذب است این است که آیا اگر فردی بتواند با انجام توریه به جای کذب، خود را نجات دهد، این کار بر او واجب است یا نه؟ بسیاری از فقها توریه را به عنوان یک احتیاط و راهی برای اجتناب از کذب تلقی کرده‌اند.

حکم توریه در اکراه بر عقود

به نظر شیخ انصاری فقهای شیعه در فرض اکراه بر عقود و ایقاعات، مانند اکراه بر اجرای صیغه طلاق بر خلاف موارد اضطرار بر کذب قائل به وجوب توریه نشده‌اند.نظر مشهور اهل سنّت نیز عدم وجوب توریه در صورت اکراه است. شیخ انصاری وجود تفاوت مذکور را چنین توجیه می‌کند که در اکراه در معامله خود معامله واقعی مورد اکراه است که در ادله مربوط به آن، ناتوانی از توریه شرط نشده، ولی در اضطرار بر کذب با فرض امکان توریه اضطرار تحقق نمی‌یابد.

شروط جواز یا وجوب توریه :

حق دیگران ضایع نشود

شرط اساسی برای جواز یا وجوب توریه، که فقها به ویژه درباره توریه در سوگند خوردن ذکر کرده‌اند، این است که توریه منجر به ضایع شدن حق دیگران و ایجاد ستم بر آنان نشود. حتی فقهایی که جواز توریه را به تحقق ضرورت یا مصلحت وابسته نکرده‌اند، به لزوم این شرط تأکید می‌کنند.

تحقق اضطرار

شرط دیگری که برخی برای وجوب و جواز توریه قائل‌اند، تحقق اضطرار است، به این معنی که وجود عاملی که نیازمند صحبت کردن، سوگند خوردن یا بیان صیغه عقد باشد، را الزامی می‌دانند. برخی دیگر فقها تنها وجود نیاز و مصلحت را کافی می‌دانند، و برخی دیگر به وجود اغراض کم اهمیت مانند تأدیب و مزاح نیز توجه می‌کنند. البته توریه معمولاً در منابع فقهی در شرایطی مورد بحث قرار می‌گیرد که ضرورتی باعث دروغ گفتن شده و در مواردی که توریه واجب است، تحقق این شرط فرض می‌شود.

عدم مفسده

برخی فقها شرط جواز توریه را به همراه عدم وجود مفسده و حرام بیان می‌کنند. در غیر این صورت، توریه حرام خواهد بود. یکی از مواردی که این موضوع اعمال می‌شود، حرمت توریه در مواردی است که بیان واقعیت واجب است، مانند ضرورت بیان واقعیت در قراردادهای مشارکتی.

توانایی در توریه

علاوه بر اضطرار و اکراه در کذب، برخی فقها شرط وجوب توریه را به توانایی فرد در تحمل عواقب توریه و وضعیت ناگواری که ممکن است به دنبال آن برخی از افراد رخ دهد، بستگی داده‌اند. در غیر این صورت، توریه واجب نیست. برخی از علمای دین معتقدند که حمل سخنانی از امامان (ع) که در مورد تقیه صادر شده‌اند، نسبت به توریه کردن، از حمل آن بر کذب با مصلحت، مقتضی‌تر است.

سوالات متداول :

آیا توریه جزء دروغ نیست و می توان در موارد استثنایی از آن استفاده کرد؟

آنچه در اینجا کاملاً حایز اهمیت است این است که روشن شود آیا «توریه» داخل در ادّله‌ی کذب می‌باشد؟

بطور کلی در این مورد سه قول دیده می‌شود:

عده‌ای معتقدند توریه اصلاً دروغ نیست، و لذا گفته‌اند: «باید در موارد ضرورت چنان سخن بگوید که از دروغ خارج گردد».

طرفداران این قول چنین استدلال می‌کنند که: مقیاس در صدق و کذب کلام، مراد متکلم ـ و بعبارت دیگر مستعمل فیه ـ است، بنابراین اگر مراد گوینده صحیح باشد کلام «صادق» خواهد بود اگرچه مخاطب چیز دیگری از آن بفهمد، زیرا اشتباه او در فهم مراد گوینده تأثیری در صدق و کذب کلام ندارد.

روایات متعددی که در توجیه قول ابراهیم(ع) در جواب بت پرستان:

بَلْ فَعَلَهُ کَبِیرُهُمْ هذا فَاسْئَلُوهُمْ اِنْ کانُوا یَنْطِقُونَ؛[سوره‌ی انبیاء آیه‌ی 63]

(ابراهیم) گفت: بلکه این کار را بزرگشان کرده است! از آنها بپرسید اگر سخن می‌گویند!

و توجیه گفتار سخنگوی یوسف(ع):

اِنَّکُمْ لَسارِقُونَ؛ [سوره یوسف آیه 70]

شما دزد هستید.

وارد شده نیز این را تأیید می‌کند که توریه جزء کذب نیست.

بعضی دیگر مانند مرحوم محقق قمی(رحمه الله) معتقدند که توریه داخل در کذب است، زیرا مقیاس در صدق و کذب، ظاهر کلام است نه مراد و مقصود گوینده.

از کلمات بعضی دیگر ـ مانند غزالی ـ برمی‌آید که توریه مصداق کذب است ولی میزان قبح و فساد آن از کذب معمولی کمتر می‌باشد.

شاید وجه نظر آنها این باشد که در کذب معمولی هم ظاهر کلام خلاف واقع است، و هم قصد گوینده خلاف‌گویی است؛ ولی در «توریه» قصد کذب در کار نیست و لذا قبح و فساد آن کمتر است.

تفسیر تازه‌ای درباره‌ی توریه

ولی در اینجا نکته‌ای است که شاید کلید حل مشکلات این بحث باشد و آن اینکه: «توریه» هر نوع اراده‌ی خلاف ظاهر نیست بلکه توریه مخصوص به مواردی است که کلام ذاتاً تاب دو معنی دارد و می‌تواند قالب هریک از آن دو باشد. ولی ذهن به یکی از آن دو هنگام گفتن منصرف می‌گردد مثلاً جمله‌ی «اِنَّکُمْ لَسارِقُونَ؛ شما دزد هستید» که به برادران یوسف گفته شد معنی ابتدایی آن همان «سرقت فعلی» است ولی تاب اراده‌ی «سرقت قبلی» (سرقت کردن یوسف را از پدر) نیز دارد، منتها خلاف معنی ابتدایی آن است.

یا اینکه هنگامی که از کسی می‌پرسند که این لباس را فلان کس به شما اهدا کرده؟ او در جواب به عنوان توریه می‌گوید: «خدا او را عمر دهد»، شنونده چنین تصور می‌کند که منظور گوینده این است که: «بله خدا او را عمر دهد» در حالی که چنین قصدی نداشته است.

تفاوت تقیه با توریه چیست ؟

از آنچه بیان شد بر می آید که خوف و ترس در توریه کردن آن چنان تأثیری ندارد. در حالی که در بسیاری از موارد شخص تقیه کننده از خوف جان، دین و اعتقاد، مال و عِرض خود و دیگران،تقیه می کند. پس در واقع مقصود از تقیه، حفظ نمودن خود از ضرر دیگران است از طریق همراهى نمودن با او در سخن یا عملى که با حق، مخالف است. در حالی که در توریه می تواند جای هیچ گونه ترسی نباشد.

به طور کلی می توان گفت: رابطه تقیه با توریه از نظر منطقی، عموم و خصوص من وجه است. به این صورت که بگوییم توریه از ابزارهای تقیه است؛ یعنی در برخی از موارد در موضع تقیه بنا بر حسب شرایط می توان از توریه و یا از تقیه استفاده نمود. البته تقیه بنا بر موقعیت های مختلف، دارای ابزار مختلفی است؛ مثل اینکه در مواقع مقتضی دروغ هم می تواند از ابزار تقیه محسوب شود.

گردآوری: بخش مذهبی موزستان