رازهای نهفته در دل عصر آهن

عصر آهن؛ گامی بزرگ در تاریخ بشر

عصر آهن

عصر آهن، آخرین فصل از سه گانه تاریخی عصرهای فلزی است که در پی عصرهای مس و برنز قرار می‌گیرد. این دوره، که پایان بخش تقسیم‌بندی سنتی سه دوره‌ای تاریخ است، ریشه در دورانی دارد که هنوز خبری از ثبت وقایع به شکل نوشتاری نبود و تا ابتدای ظهور تاریخ مکتوب امتداد می‌یابد.

عصر آهن، دنباله‌رو دوران حجر (شامل دوره‌های پالئولیتیک، مزولیتیک و نئولیتیک) و عصر برنز محسوب می‌شود و مفهومی است که ابتدا برای توصیف وقایع تاریخی اروپا و خاورمیانه باستان به کار رفته، اما اکنون برای شرح بخش‌های دیگری از جهان باستان نیز استفاده می‌شود، هرچند که تمدن‌های بومی دنیای جدید تا پیش از سال 1500 میلادی به سوی اقتصاد مبتنی بر آهن نرفته بودند.

با اینکه آهن شهاب سنگی برای هزاران سال در نقاط مختلفی به کار گرفته شده است، آغاز عصر آهن از نظر باستان‌شناسی با شروع به کار رسمی تولید آهن ذوب شده و جایگزینی آن با ابزار و سلاح‌های برنزی مرسوم تعریف می‌شود.

عصر آهن در مناطقی چون آناتولی و قفقاز، یا اروپای جنوب شرقی، در اواخر هزاره دوم پیش از میلاد (حدود 1300 پیش از میلاد) آغاز یافت. در خاور نزدیک باستان، این تغییر هم‌زمان با فروپاشی عصر برنز، در قرن دوازدهم پیش از میلاد رخ داد و به سرعت در حوضه مدیترانه و جنوب آسیا در قرن‌های دوازدهم و یازدهم پیش از میلاد منتشر شد. توسعه آن در آسیای مرکزی، اروپای شرقی و اروپای مرکزی کمی تأخیر داشت و اروپای شمالی تا حدود قرن پنجم پیش از میلاد به این فناوری دست نیافت.

در هند، آغاز عصر آهن با فرهنگ ظروف خاکستری رنگ آمیزی آهن مطابقت دارد که از قرن پانزدهم پیش از میلاد آغاز و تا سلطنت آشوکا در قرن سوم پیش از میلاد ادامه یافت. به کارگیری اصطلاح “عصر آهن” در باستان‌شناسی مناطق جنوبی، شرقی و جنوب شرقی آسیا نسبت به غرب اوراسیا، نوپا و کمتر مرسوم است. آفریقا، بدون داشتن “عصر برنز” جهانی، شاهد پرشی مستقیم از سنگ به آهن بود. برخی باستان‌شناسان بر این باورند که فن آوری آهن در جنوب صحرای آفریقا مستقل از اوراسیا و حتی بخش‌های شمال شرقی آفریقا، از اوایل هزاره دوم پیش از میلاد توسعه یافته است.

با وجود این، عصر آهن به عنوان دوره‌ای که با آغاز تاریخ‌نگاری مکتوب به پایان می‌رسد، به صورت یکسان در تمام مناطق جهان قابل تعمیم نیست. در برخی مناطق مانند چین، نوشتار پیش از شروع به کار تولید آهن ظهور کرد و به همین دلیل، اصطلاح “عصر آهن” به ندرت برای باستان‌شناسی این منطقه به کار می‌رود. در خاور نزدیک باستان، بنا به روایت سنتی، تأسیس امپراتوری هخامنشی در حدود 550 پیش از میلاد، هنوز به عنوان پایان عصر آهن شناخته می‌شود. با این حال، فتوحات روم در قرن اول پیش از میلاد، عملاً پایان دوران آهن را در اروپای مرکزی و غربی نشان می‌دهد. در اسکاندیناوی، پایان این دوره با آغاز عصر وایکینگ‌ها در حدود سال 800 میلادی همراه است.

عصر آهن، با تحولات عمده‌ای در فن‌آوری و اجتماع همراه بود که تأثیر عمیقی بر ساختارهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جوامع باستانی گذاشت. استخراج و ذوب آهن، امکان ساخت ابزارها، سلاح‌ها و وسایل مختلفی را فراهم کرد که نسبت به مواد قبلی مقاوم‌تر و در دسترس‌تر بودند. این پیشرفت، نقش مهمی در افزایش توانایی‌های کشاورزی، توسعه تجارت و گسترش قلمروهای سیاسی داشت.

از منظر باستان‌شناسی، شواهدی از تولید آهن در محل‌های باستانی یافت شده که نشان می‌دهد چگونه جوامع مختلف تکنولوژی ذوب آهن را به کار گرفتند و بهبود بخشیدند. این دوره همچنین با مهاجرت‌های گسترده، تغییرات فرهنگی و ظهور و سقوط امپراطوری‌ها همراه بود که به طور مستقیم یا غیرمستقیم تحت تأثیر دسترسی به منابع آهن و تکنولوژی‌های مرتبط قرار داشت.

با وجود پایان رسمی عصر آهن با ظهور نوشتار و تاریخ‌نگاری مکتوب، تأثیرات فن‌آوری و اجتماعی آن همچنان در دوره‌های بعدی، از جمله عصرهای کلاسیک و میانه، حس می‌شود. تکامل فن‌آوری آهن به ساخت و توسعه فولاد منجر شد، که نقش کلیدی در پیشرفت‌های تکنولوژیکی بعدی ایفا کرد و بنیان‌های تمدن مدرن را شکل داد.

تاریخچه عصر آهن

 مفهوم و روش سه عصر سنگ، برنز و آهن برای اولین بار در نیمه اول قرن نوزدهم برای باستان‌شناسی اروپا مطرح شد و در نیمه دوم همان قرن به باستان‌شناسی دیگر مناطق نزدیک شرقی گسترش یافت. این تقسیم‌بندی به دوران اساطیری “عصر انسان” از زمان هزیود نیز برمی‌گردد. اولین بار به عنوان یک دوره باستان‌شناسی، در دهه 1830 توسط کریستین یورگنسن تامسن به اسکاندیناوی معرفی شد. در دهه 1860، به عنوان یک تقسیم مفید از “قدیمی‌ترین تاریخ بشر” به طور کلی پذیرفته شد و در آشورشناسی نیز به کار رفت. توسعه دوره‌بندی که اکنون مرسوم است، در باستان‌شناسی خاورنزدیک باستان در دهه‌های 1920 و 1930 آغاز شد.

قرون تاریک یونانی

یونان در اواخر عصر برنز به قطب اصلی فعالیت و فرهنگ در دریای مدیترانه تبدیل شده بود. تمدن میسنی از نظر ثروت مادی از تجارت غنی بود. میسینی ها کاخ های بزرگ و جامعه ای با سلسله مراتب طبقاتی سخت می ساختند.

اما در حدود 1200 قبل از میلاد یونان میسنی فروپاشید. یونان وارد دوره‌ای از آشفتگی شد که گاهی اوقات آن را عصر تاریک یونان می‌نامند.

باستان شناسان بر این باورند که ممکن است یک دوره قحطی وجود داشته باشد که در آن جمعیت یونان به طور چشمگیری در این زمان کاهش یافته است. شهرهای بزرگ (به استثنای آتن) متروکه شدند. با انشعاب جوامع شهری، مردم به سمت گروه‌های کوچک‌تر و دامداری که بر پرورش دام متمرکز شده بودند، حرکت کردند.

یونان میسنی جامعه‌ای باسواد بوده است، اما یونانیان اوایل عصر آهن هیچ سند مکتوبی از خود به جای نگذاشته‌اند که باعث شد برخی از محققان بر این باورند که آنها بی‌سواد هستند. آثار یا ویرانه های کمی از این دوره که تقریباً 300 سال به طول انجامید، باقی مانده است.

در اواخر عصر آهن، اقتصاد یونان بهبود یافته بود و یونان وارد دوره “کلاسیک” خود شده بود. یونان کلاسیک دوران دستاوردهای فرهنگی از جمله پارتنون ، نمایشنامه یونانی و فیلسوفان از جمله سقراط بود .

دوره کلاسیک همچنین اصلاحات سیاسی را به ارمغان آورد و جهان را با سیستم حکومتی جدیدی به نام دموکراسی یا «حکومت مردم» معرفی کرد.

امپراطوری پارسی

در طول عصر آهن در خاور نزدیک، دامداران عشایری که در فلات ایران گوسفند، بز و گاو پرورش می‌دادند، شروع به ایجاد دولتی کردند که به ایران معروف شد.

ایرانیان امپراتوری خود را در زمانی تأسیس کردند که انسان ها فولادسازی را آموختند. سلاح های فولادی تیزتر و قوی تر از سلاح های برنزی یا سنگی قبلی بودند.

ایرانیان باستان نیز سوار بر اسب می جنگیدند. آنها ممکن است اولین تمدنی باشند که سواره نظام زرهی را توسعه دادند که در آن اسب ها و سواران کاملاً با زره فولادی پوشیده شده بودند.

اولین امپراتوری ایران که توسط کوروش کبیر در حدود سال 550 قبل از میلاد تأسیس شد، به یکی از بزرگترین امپراتوری های تاریخ تبدیل شد که از بالکان اروپای شرقی تا دره سند در هند امتداد داشت.

عصر آهن در اروپا

زندگی در اروپای عصر آهن عمدتاً روستایی و کشاورزی بود. ابزار آهنی کشاورزی را آسان می کرد.

سلت ها در طول عصر آهن در بیشتر اروپا زندگی می کردند. سلت ها مجموعه ای از قبایل بودند که ریشه در اروپای مرکزی داشتند. آنها در جوامع یا قبیله های کوچک زندگی می کردند و زبان، اعتقادات مذهبی، سنت ها و فرهنگ مشابهی داشتند. اعتقاد بر این است که فرهنگ سلتیک در اوایل 1200 قبل از میلاد شروع به تکامل کرد

سلت ها به سراسر اروپای غربی از جمله بریتانیا، ایرلند، فرانسه و اسپانیا مهاجرت کردند. میراث آنها در ایرلند و بریتانیای کبیر، جایی که ردپای زبان و فرهنگ آنها هنوز برجسته است، همچنان برجسته است.

قلعه تپه عصر آهن  

مردم بسیاری از اروپای سلتیک در طول عصر آهن در قلعه های تپه ای زندگی می کردند. دیوارها و خندق ها قلعه ها را احاطه کرده بودند و جنگجویان از قلعه های تپه در برابر حملات قبایل رقیب دفاع می کردند.

در داخل قلعه های تپه، خانواده ها در خانه های ساده و مدور ساخته شده از گل و چوب با سقف های کاهگلی زندگی می کردند. آنها محصولات زراعی را پرورش می دادند و از دام ها از جمله بز، گوسفند، خوک، گاو و غاز نگهداری می کردند.

عصر آهن در شبه‌قاره هند

پژوهش‌های باستان‌شناسی در شهرستان اوتار پرادش کنونی نشان می‌دهد که استفاده از آهن در این منطقه از حدود 1800 تا 1200 پیش از میلاد آغاز شده است. از آغاز قرن 13 پیش از میلاد، استفاده از آهن در هندوستان گسترده شد و یک مرکز آهنگری در شرق هند از هزاره یازدهم پیش از میلاد باقی مانده است. این نشان می‌دهد که این صنعت در اوایل این هزاره در هندوستان گسترده شده است.

باور بر این است که عصر آهن در هند در دوره سلطنت آشوکا (قرن سوم پیش از میلاد) به پایان رسید.

عصر آهن در شرق آسیا

از سده ششم پیش از میلاد، هنگامی که دودمان ژو در چین حکمرانی می‌کرد، آثاری از آهنگری با ریخته‌گری آهن به دست آمده است. همچنین، نوشته‌های باستانی کهن از فرهنگ ژانگ‌ژونگ در پشته تبت نیز نشان می‌دهد که شیوه‌های کار با آهن در این منطقه مورد استفاده قرار می‌گرفته است. همچنین، در شبه‌جزیره کره، از سده چهارم پیش از میلاد، ابزارهای آهنی به دست آمده است که با تغییر فرهنگ‌ها از سروری به دولت در منطقه دریای زرد، مورد استفاده قرار گرفته است.

عصر آهن در اروپا

عصر آهن در اروپا از اوایل هزاره یازدهم پیش از میلاد آغاز شد. در مناطق مختلف اروپا، از جمله انگلستان، فرهنگ‌های مختلفی برای آغاز عصر آهن وجود داشته است. به عنوان مثال، در انگلستان، با استفاده از بام کاهی، همپشایر در اواخر عصر برنز وارد دوره آهن شد. در شرق اروپا، از جمله مناطقی مانند قفقاز و جلگه پنتی-خزری، عصر آهن با فرهنگ‌هایی مانند کوبان و نووچرکسک از حدود 900 تا 800 پیش از میلاد آغاز شد. همچنین، در اروپای مرکزی، عصر آهن آغازین با فرهنگ هالشتات از حدود 800 تا 450 پیش از میلاد آغاز شد و عصر آهن نو با فرهنگ لاتن در سال 450 پیش از میلاد آغاز شد. در ایتالیا، عصر آهن هم‌زمان با فرهنگ ویلانووا آغاز شد و با گشایش آخرین شهر اتروسکن‌ها (ولتزنا) به دست جمهوری روم در سال 265 قبل از میلاد به پایان رسید.

در بریتانیا، عصر آهن از سده پنجم قبل از میلاد آغاز شد و با حمله رومی‌ها به بریتانیا در سده پنجم میلادی به پایان رسید. در این دوره، ساختمان‌های پدافندی نیز ایجاد شدند. در اروپای شمالی، عصر آهن به دو بخش تقسیم می‌شود: عصر آهن پیشارومی و عصر آهن رومی. در مناطقی مانند سمال آلمان و دانمارک، از سده سوم تا سده یازدهم میلادی، با دوره کوچ انسان‌ها فرهنگ یاستورف آغاز شد.

عصر آهن درآفریقا

این شواهد اولیه برای فناوری آهن در جنوب صحرای آفریقا را می توان در مکان هایی مانند KM2 و KM3 در شمال غربی تانزانیا و بخش هایی از نیجریه و جمهوری آفریقای مرکزی یافت. نوبیا یکی از معدود مکان‌هایی در آفریقا بود که همراه با مصر و بسیاری از سایر نقاط آفریقای شمالی دارای عصر برنز پایدار بود.

دانش علمی باستان‌متالورژی و توسعه فن‌آوری از مراکز متعدد آفریقا سرچشمه می‌گیرد. مراکز مبدأ در غرب آفریقا ، آفریقای مرکزی و شرق آفریقا قرار داشتند. در نتیجه، از آنجایی که این مراکز مبدا در داخل آفریقا واقع شده‌اند، این پیشرفت‌های باستان‌متالورژیکی فناوری‌های بومی آفریقا هستند.

توسعه متالورژی آهن در لجا، نیجریه، در Obui در جمهوری آفریقای مرکزی، در Tchire Ouma 147 در نیجر، و در Dekpassan در Dekpassan انجام شد. مکان‌های بسیار اولیه مس و برنز در نیجر ممکن است به 1500 سال قبل از میلاد برسند و شواهدی از متالورژی آهن در ترمیت، نیجر از حدود این دوره وجود دارد.

پس از اخراج سلسله نوبی از مصر توسط آشوری ها در قرن هفتم قبل از میلاد، نوبیا تولید کننده و صادر کننده اصلی آهن بود. اگرچه برخی ابهامات وجود دارد، برخی باستان شناسان معتقدند که متالورژی آهن به طور مستقل در جنوب صحرای غربی آفریقا، جدا از اوراسیا و بخش های همسایه شمال و شمال شرق آفریقا توسعه یافته است.

سایت‌های باستان‌شناسی حاوی کوره‌های ذوب آهن و سرباره در منطقه Nsukka در جنوب شرقی نیجریه و ایگبولند کنونی یافت شده‌اند.قدمت این سایت‌ها به 2000 سال قبل از میلاد در Lejja و تا 750 قبل از میلاد در Upi می‌رسد.سایت Gbabiri در جمهوری آفریقای مرکزی شواهدی از متالورژی آهن را از 896-773 قبل از میلاد و 907-796 قبل از میلاد ارائه می‌دهد.

ذوب در کوره‌های شکوفه‌دار در فرهنگ نوک نیجریه مرکزی در حدود 550 سال قبل از میلاد و احتمالاً چند قرن قبل از آن ظاهر شد.

آهن و مس با گسترش بانتو از منطقه کامرون تا دریاچه‌های بزرگ آفریقا در قرن سوم قبل از میلاد و به کیپ در حدود سال 400 پس از میلاد گسترش یافت.آهن‌کاری ممکن است در اوایل هزاره 3 قبل از میلاد در آفریقای مرکزی انجام شده باشد.

نمونه‌هایی از فولاد کربنی بر اساس اصول پیچیده پیش گرمایش در حدود قرن اول پس از میلاد در شمال غربی تانزانیا در حال تولید بودند. 

سوالات متداول درباره عصر آهن

1- عصر آهن چه زمانی آغاز شد؟

عصر آهن در نقاط مختلف جهان با سرعت‌های متفاوتی آغاز شد. در برخی مناطق مانند اروپا و قفقاز، اواخر هزاره دوم پیش از میلاد (حدود 1300 پیش از میلاد) را می‌توان آغاز این دوره دانست. با این حال، در برخی نقاط دیگر مانند شمال اروپا، تا حدود قرن پنجم پیش از میلاد، جوامع همچنان از ابزارهای برنزی استفاده می‌کردند.

2- عصر آهن چه تأثیراتی بر زندگی بشر گذاشت؟

عصر آهن تحولات عظیمی در جنبه‌های مختلف زندگی انسان به وجود آورد. از مهم‌ترین این تأثیرات می‌توان به افزایش توانایی‌های کشاورزی با ابزارهای آهنی بادوام‌تر، توسعه تجارت به دلیل سهولت در تولید ابزار و سلاح، گسترش قلمروهای سیاسی قدرت‌های نوظهور و شکل‌گیری طبقات اجتماعی جدید اشاره کرد.

3- مهم‌ترین دستاوردهای عصر آهن چه بود؟

عصر آهن شاهد دستاوردهای مهمی از جمله: ذوب و تولید آهن: تکنیکی که انقلابی در ساخت ابزار و سلاح ایجاد کرد. فولادسازی: آلیاژ آهن و کربن که به ساخت ابزار و سلاح‌های قوی‌تر و برنده‌تر منجر شد. استفاده از اسب در جنگ: اختراع سواره نظام و تغییر تاکتیک‌های جنگی از دیگر دستاوردهای این دوره است.

4- عصر آهن چگونه به پایان رسید؟

پایان عصر آهن در مناطق مختلف جهان یکسان نبود. در برخی مناطق، ظهور نوشتار و تاریخ‌نگاری مکتوب، در برخی دیگر مانند اروپا، فتوحات امپراتوری‌هایی مانند روم و در اسکاندیناوی، آغاز عصر وایکینگ‌ها را می‌توان نشانه‌هایی از پایان این دوره در نظر گرفت.

5- چرا عصر آهن نقطه عطفی در تاریخ بشر محسوب می‌شود؟

عصر آهن با تحولات تکنولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی که به وجود آورد، زمینه‌ساز پیشرفت‌های تمدن بشری در دوره‌های بعدی شد. اختراع ابزار و سلاح‌های آهنی، دگرگونی شیوه‌های کشاورزی و تجارت و شکل‌گیری ساختارهای سیاسی جدید، همگی از عواملی هستند که عصر آهن را به دوره‌ای سرنوشت‌ساز در تاریخ بشر تبدیل کرده‌اند.

سخن پایانی مقاله درباره عصر آهن  

در پایان این مقاله، ما مشاهده خواهیم کرد که عصر آهن نقش بسیار مهمی در تحولات تمدنی و فرهنگی جوامع باستانی داشته است. این دوره، با ورود فلز آهن به فرآیند تولید ابزار و سلاح، تحولات بسیاری را در زندگی انسان‌ها به همراه داشته و تاثیرات گسترده‌ای روی ساختارهای اجتماعی و اقتصادی داشته است.

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر موزستان