راهنمای کامل برای انتخاب و استفاده از انواع محلول‌های ضدعفونی کننده سطوح

 انتخاب صحیح محلول‌های ضدعفونی کننده برای جلوگیری از عفونت‌ها 

ضدعفونی‌کننده‌ چیست؟

ضدعفونی‌کننده‌ها یا مواد آنتی‌سپتیک یک دسته از ترکیبات زیست‌کش هستند که بر روی سطوح، بافت‌های زنده پوست و بدن به کار می‌روند. این ترکیبات با تأثیر بر روی باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها، اسپورهای باکتری، و سایر ارگانیسم‌ها، آنها را از بین می‌برند یا از رشد آنها جلوگیری می‌کنند. بر اساس اثرات مختلفی که دارند، این ترکیبات به دو دسته میکروب‌کش و مهارگر باکتری تقسیم می‌شوند.

در عین حال، گندزداها به عنوان مواد پاک‌کننده برای ابزار، وسایل، لباس‌ها، کاشی‌ها، وان حمام، دستشویی و حمام استفاده می‌شوند. این مواد برای پاکیزگی سطوح غیرزنده مورد استفاده قرار می‌گیرند و با ضدعفونی‌کننده‌ها که برای بافت‌ها و موجودات زنده استفاده می‌شوند، تفاوت دارند.

ضدباکتری‌ها، ضدعفونی‌کننده‌هایی هستند که دارای خاصیت ضدباکتریایی مشخصی هستند. در عین حال، موادی که به ویروس‌ها اثر می‌گذارند به عنوان داروهای ضدویروس شناخته می‌شوند.

توجه داشته باشید که ضدعفونی به معنای کاملاً استریل کردن نیست و ممکن است پس از استفاده از ضدعفونی‌کننده، برخی از اشکال مقاوم باکتری‌ها مانند اسپور یا هاگ باکتری و حتی پریون‌ها از بین نروند.

کاربرد ضدعفونی‌کننده‌ها

ضدعفونی‌کننده‌ها از عفونت، پوسیدگی و سپتیسمی جلوگیری می‌کنند. استفاده از ضدعفونی‌کننده‌ها برای تأمین سلامتی بسیار ضروری است و از عوامل مهم پیشگیری از بیماری‌ها به‌خصوص، بیماری‌های مسری می‌باشد. تفاوت اصلی میان ضدعفونی‌کننده و پادزیست یا آنتی‌بیوتیک در این است که مواد ضدعفونی‌کننده فقط استعمال خارجی دارند و باکتری‌ها را نابود می‌سازند در حالی که پادزیست‌ها پس از مصرف خوراکی یا تزریقی وارد خون می‌شوند و عوارض کمی برای بدن دارند. همچنین از مواد ضدعفونی‌کننده برای ساخت مواد گندزدا استفاده می‌شوند.

مواد ضدعفونی‌کننده شامل دو دسته هستند، مواد ضدعفونی‌کنندهٔ باکتری کش (به انگلیسی: Bactericide) که قابلیت نابود سازی مستقیم سلول باکتری از طریق نابودسازی دیواره آن که منجر به جذب آب، تورم و ترکیدن آن می‌شود را دارند و مواد ضدعفونی‌کنندهٔ مهارگر باکتری (به انگلیسی: Bacteriostatic) که از رشد و تقسیم سلولی باکتری جلوگیری می‌کنند.

اگرچه امروزه کمتر افراد به طور مستمر سطوح و لوازم را ضدعفونی می‌کنند، اما در برخی مواقع خاص، نیاز به ضدعفونی کردن محیط ممکن است حتی در دورانی که شدت پاندمی کمتر شده باشد. به عنوان مثال، اگر کیسه‌های خرید را روی سطوح عمومی قرار دهید و سپس آنها را در خانه بیاورید، ممکن است به ضدعفونی کردن آنها نیاز داشته باشید.

همچنین، برای حفظ بهداشت فردی و شستشوی اجزای خانه، استفاده از مواد ضدعفونی‌کننده موثر است. به‌طور مثال، برای شستشوی سرویس بهداشتی، حمام و سینک، از محلول‌های ضدعفونی‌کننده استفاده کنید. می‌توانید از محصولات آماده یا مخلوط‌های خانگی با استفاده از مواد مانند الکل ایزوپروپیلی، اسپری‌های ضدعفونی‌کننده، یا حتی محلول آب و سرکه به عنوان ضدعفونی‌کننده استفاده کنید.

با اینکه شدت پاندمی ممکن است کاهش یابد، اما توجه به بهداشت شخصی و محیط زندگی همچنان اهمیت دارد. انتخاب روش‌ها و مواد مطمئن و مؤثر برای ضدعفونی سطوح می‌تواند به حفظ سلامت و جلوگیری از انتقال عفونت‌ها کمک کند.

ویژگی‌های بهترین ضدعفونی‌کننده برای سطوح

عدم ایجاد حساسیت:ضدعفونی‌کننده باید به گونه‌ای باشد که احتمال ایجاد حساسیت تنفسی، چشمی و پوستی را کاهش دهد تا افراد مختلف بتوانند بدون مشکل از آن استفاده کنند.

قدرت کافی برای از بین بردن ویروس‌ها:اثبات شده باشد که ضدعفونی‌کننده قدرت کافی برای از بین بردن ویروس‌ها، باکتری‌ها و سایر میکروب‌ها را دارد.

اثر طولانی مدت و ماندگاری بالا:باید توانایی ماندگاری طولانی مدت داشته باشد تا سطوح به مدت طولانی پس از استفاده از ضدعفونی‌کننده تمیز باقی بمانند.

قیمت و حجم مناسب:باید قیمت مناسبی داشته باشد و حجم آن برای استفاده در دفعات متعدد مناسب باشد.

دوستدار محیط زیست:باید از مواد دوستدار محیط زیست تشکیل شده باشد و به محیط زیست آسیب نرساند.

عدم آسیب به انسان و حیوان:باید برای انسان و حیوانات بی‌خطر و بدون عوارض جانبی باشد.

عدم تولید بو و گاز:باید بدون تولید بو یا گاز ناخواسته اثر کند تا در استفاده محیط‌های مختلف مناسب باشد.  

سریع الاثر:باید در حداقل زمان ممکن (با توجه به تعاریف مربوطه مانند CDC) اثربخش باشد.

باقیمانده نداشته باشد:بعد از استفاده نباید باقیمانده‌ای بر روی سطوح بگذارد.

سازگاری با سطوح:باید با سطوح و تجهیزات پزشکی سازگاری داشته باشد و به آنها آسیب نرساند.

استفاده آسان:باید در شکل‌ها و فرمولاسیون‌های مختلف، مثل دستمال مرطوب، اسپری، پرکردن مجدد و … در دسترس باشد. دستورالعمل استفاده باید ساده و حاوی اطلاعات در مورد تجهیزات حفاظتی شخصی باشد.

محلول در آب:باید به آسانی در آب حل شود.

غیرقابل اشتعال:باید نقطه اشتعال آن بالای 150 درجه فارنهایت (65 درجه سانتیگراد) باشد.

محلول‌های ضدعفونی کننده سطوح

اهمیت استفاده از ضدعفونی‌کننده‌ها:استفاده مؤثر از ضدعفونی‌کننده‌ها به عنوان بخشی از استراتژی چند گانه در بیمارستانها به منظور جلوگیری از عفونتهای بیمارستانی حائز اهمیت است.

تأثیر ضدعفونی‌کننده بر سطوح:سطوح به عنوان جزءی از فرآیند انتقال میکروارگانیسم‌ها مطرح می‌شوند. ضدعفونی‌کردن سطوح باعث کاهش خطر انتقال میکروب‌ها از سطح به دست‌ها و برعکس می‌شود.

ضدعفونی‌کننده بر سطوح غیر بحرانی:استفاده از ضدعفونی‌کننده روی سطوح غیر بحرانی می‌تواند به بهبود شرایط بهداشتی محیط کمک کند، به‌عنوان مثال، تمیز کردن کف بیمارستان.

کاهش تعداد باکتری‌ها با استفاده از آب و صابون:تمیز کردن کف با آب و صابون می‌تواند کاهش 80٪ تعداد باکتری‌ها را ایجاد کند.

استفاده از مواد ضدعفونی کننده مثل فنل:استفاده از ضدعفونی‌کننده‌هایی مانند فنل می‌تواند باعث کاهش 94.9٪ -99.9٪ بر جمیعت میکروبی روی کف اتاق شود.

اثرات سمی مواد ضدعفونی‌کننده:مواد ضدعفونی‌کننده دارای اثرات سمی می‌باشند و باید با احتیاط استفاده شوند تا اثرات جانبی بر سلول‌های انسانی ایجاد نشود.

قوانین مرتبط با مواد ضدعفونی‌کننده:برخی کشورها قوانین خاصی در خصوص ثبت و بررسی مواد ضدعفونی‌کننده تعیین می‌کنند. به‌عنوان مثال، EPA در ایالات متحده و آژانس اداره مقررات آفت کش‌ها در کالیفرنیا این مواد را تحت نظر دارند. 

تمیز کردن با مواد ضدعفونی کننده یا گندزدا

در تمیز کردن سطوح، استفاده از مواد ضدعفونی کننده یا گندزدا به  عوامل مختلفی بستگی دارد. در زیر تفاوت‌ها و مواردی که باید در نظر گرفته شوند را می‌آوریم:

موارد استفاده مواد ضدعفونی کننده و گندزدا 

مواد ضدعفونی کننده معمولاً برای کشتن یا کاهش میکروب‌ها و ویروس‌ها بر روی سطوح استفاده می‌شوند.

گندزداها هدف اصلی خود را در از بین بردن میکروارگانیسم‌ها و گرد و غبار از سطوح بیرونی تعیین کرده‌اند. 

ترکیبات مواد ضدعفونی کننده و گندزدا 

مواد ضدعفونی کننده ممکن است شامل ترکیباتی مانند الکل، پراکسید هیدروژن، کلر، کینولین و غیره باشند.

گندزداها معمولاً ترکیباتی مثل صابون، مواد شوینده، اسیدها، یا حتی حرارت را به کار می‌برند.

عملکرد مواد ضدعفونی کننده و گندزدا 

مواد ضدعفونی کننده بیشتر به کشتن میکروب‌ها و جلوگیری از شیوع عفونت تمرکز دارند.

گندزداها بر روی تمیز کردن، حذف لکه‌ها، گرد و غبار و کاهش ریسک انتقال میکروب‌ها تأکید دارند.

استفاده در صنعت پزشکی مواد ضدعفونی کننده و گندزدا

مواد ضدعفونی کننده الکلی و غیرالکلی به عنوان ضدعفونی کننده سطوح پزشکی عمدتاً استفاده می‌شوند.

گندزداها هم معمولاً در تمیز کردن و ضدعفونی سطوح پزشکی و محیط‌های بهداشتی از جمله دستگاه‌های پزشکی استفاده می‌شوند.

قابلیت آسیب‌رسانی مواد ضدعفونی کننده و گندزدا

برخی مواد ضدعفونی کننده ممکن است برخی از سطوح را آسیب برسانند، به خصوص سطوح حساس مانند چرم یا پلاستیک.

گندزداها معمولاً برای تمیز کردن سطوح حساس تر و استفاده در منازل عمومی مناسب‌تر هستند.

با توجه به نیازها و موارد خاص، انتخاب بین مواد ضدعفونی کننده و گندزدا ممکن است متغیر باشد. در صورت استفاده صحیح، هر دو نوع ماده می‌توانند به تمیزی و بهداشت سطوح کمک کنند. 

اثرات ضدعفونی‌کننده‌ها بر میکروب‌ها و سلول‌های زنده 

ضدعفونی‌کننده‌ها اثرات مختلفی روی میکروب‌ها و سلول‌های زنده دارند. در زیر توضیحاتی درباره نحوه عملکرد آنها آورده شده است: 

اثر بر روی غشاهای سلولی

تخریب غشای خارجی: برخی از ضدعفونی‌کننده‌ها اثر خود را بر روی غشای خارجی دیواره باکتری‌ها مانند فسفولیپیدها و لیپوپلی‌ساکاریدها اعمال می‌کنند. این اثر شامل حل مولکولهای غیرقطبی در لیپیدها و نفوذ آنها به داخل سلول می‌شود که در نهایت به تخریب غشا منجر می‌شود.

اثر بر روی دیواره باکتریایی

ضدعفونی‌کننده‌ها می‌توانند به دیواره باکتری نفوذ کرده و آن را از بین ببرند.

اثر بر روی غشای سیتوپلاسمی

این مواد ممکن است با وارد شدن به سلول از طریق نفوذ غیراختصاصی و به آهستگی، به تخریب غشای سیتوپلاسمی منجر شوند.

اثر بر روی متابولیسم

برخی ضدعفونی‌کننده‌ها بر روی فرایند تولید ATP (آدنوزین تری‌فسفات) عمل کرده و متابولیسم باکتری را مختلف می‌کنند.

اثر بر روی سیتوپلاسم و هسته 

برخی ممکن است به سیتوپلاسم و هسته سلول نفوذ کرده و تغییراتی در داخل سلول ایجاد کنند.

اثر بر روی اسپورهای باکتریایی

اسپورهای باکتریایی به دلیل وجود اسید دیپیکولینیک بسیار مقاوم به ضدعفونی‌کننده‌ها هستند. این اسید ایجاد مقاومت در برابر فرمهای اسپوری شکل می‌دهد.

به طور کلی، عملکرد ضدعفونی‌کننده‌ها به وسیله تداوم این فرآیندها منجر به کاهش یا از بین بردن میکروب‌ها و حفظ بهداشت محیط می‌شود.  

دسته‌بندی ضدعفونی‌کننده‌های شیمیایی بر اساس عملکرد 

A – ضدعفونی‌کننده سطح بالا (High Level) 

قادر به کشتن اسپورهای باکتریایی در غلظت کافی و شرایط مناسب است. این نوع ضدعفونی‌کننده انتظار می‌رود تمام میکروارگانیسم‌های دیگر، شامل شکل رویشی را نیز کشته باشد.

B – ضدعفونی‌کننده سطح متوسط (Intermediate Level) 

قادر به از بین بردن تمام باکتری‌های دارای لیپید (چربی دیواره سلولی)، از جمله باسیلوس سل (مایکوباکتریوم توبرکلوزیس) و برخی از ویروس‌های غیرلیپید (بدون پوشش) و قارچ‌ها، به غیر از اسپورهای باکتریایی را از بین می‌برد.

C – ضدعفونی‌کننده سطح پایین (Low Level) 

قادر به کشتن شکل رویشی تمام باکتری‌ها (به جز باسیلوس سل)، ویروس‌های پوشش‌دار، برخی از ویروس‌های غیرلیپیدی یا بدون پوشش و برخی از قارچ‌ها می‌باشد.  

انواع مواد ضدعفونی‌کننده بر اساس ماهیت 

الکل

ترکیب:الکل یک ترکیب آلی محلول در آب است.

دو نوع اصلی: اتانول و ایزوپروپیل.

مکانیسم عملکرد: تخریب پروتئین‌ها.

اتانول با غلظت 60-80% دارای بیشترین اثر میکروب‌کشی.

ایزوپروپیل 20% قادر به تخریب کیست‌های انگل‌های تک‌یاخته‌ای مانند Acanthamoeba culbertsoni.

کلر و ترکیبات آن 

ترکیب:کلر متعلق به گروه هفتم جدول تناوبی یا هالوژنها.

ترکیبات شایع: هیپوکلریت سدیم (آب ژاول یا وایتکس) با غلظت بین 6.15%–5.25%.

کلر ضدعفونی‌کننده سطح متوسط.

اثر میکروب‌کشی کلر وابسته به تشکیل hypochlorous acid (HOCl).

مکانیسم دقیق عملکرد کلر شناخته نشده، اما اثرات شامل اکسیداسیون جز سولفیدریل آنزیم و اسیدهای آمینه می‌شود.

فرمالدئید 

ضدعفونی‌کننده سطح بالا با اثر وسیع الطیف.

دو فرم: محلول و گازی.

تخریب میکروارگانیسم‌ها با آلکیله‌نمودن گروه‌های آمین و سولفیدریل پروتئین‌ها.

مشکلات: خاصیت سرطانزایی و محدودیت در مصرف طولانی مدت.

گلوتارالدئید 

عملکرد 

ضدعفونی‌کننده سطح بالا (High Level).

محلول آبی گلوتارالدئید دارای خاصیت اسیدی بوده و توانایی از بین بردن اسپور باکتری‌ها را ندارد.

مشکلات: عدم پایداری در نگهداری طولانی مدت (حداکثر یک ماه).

تخریب میکروارگانیسم‌ها با آلکیله‌نمودن گروه‌های سولفیدریل، هیدروکسیل، کربوکسیل و آمینو.

پراکسید هیدروژن (آب اکسیژنه) 

عملکرد 

اثرات مطلوب: ضد باکتری، ویروسیدال، اسپورسیدال، و قارچ کش.

مکانیسم عملکرد: تولید رادیکال‌های هیدروکسیل که لیپیدها، DNA و سایر اجزای سلولی را حمله می‌کنند.

محلول 0.5% در یک دقیقه باکتریها و ویروس‌ها را از بین می‌برد و در 5 دقیقه مایکوباکتریوم و قارچ‌ها را از محیط حذف می‌نماید.

محلول 10% قادر به از بین بردن 1000000 اسپور گونه‌های باسیلوس در 60 دقیقه می‌باشد.

محلول 7% در 6 ساعت عمل اسپورکشی را انجام می‌دهد.

پراستیک اسید 

اثر سریع روی میکروارگانیسم‌ها.

مزایا: فقدان محصولات جانبی مضر، اثرگذاری در دمای پایین و بر روی مواد آلی.

مکانیسم عملکرد: تخریب پروتئین‌ها با نفوذ پذیری دیواره سلولی و اکسیداسیون گروه‌های سولفیدریل و گوگرد در پروتئین‌ها و آنزیم‌ها.

ترکیب پراستیک اسید و پراکسید هیدروژن 

ترکیب 0.08% پراستیک اسید و 1% پراکسید هیدروژن بهتر از مایکوباکتریوم‌های مقاوم به گلوتارآلدیید عملکرد دارد.

یدوفورها 

مثال: پوویدون آیوداین (BETADINE).

مکانیسم عملکرد: نفوذ به دیواره سلولی میکروارگانیسم‌ها و اختلال در ساختار پروتئین و سنتز اسید نوکلئیک.

ارتوفتالالدئید (OPA) 

ضدعفونی‌کننده سطح بالا.

مکانیسم عملکرد مشابه گلوتارالدئید با تخریب پروتئین‌ها و اختلال در غشای سلولی.

فنل 

مکانیسم عملکرد: نفوذ و اختلال دیواره سلولی، رسوب پروتئین‌های سلولی.

اثر بالا با غلظت‌های بالا و پایین.

ترکیبات آمونیوم چهار ظرفیتی 

تاثیر با غیرفعال کردن سیستم آنزیم سلولی و تخریب پروتئین و اختلال در غشای سلولی.

گزارشات آلودگی نیز گزارش شده است.

ضدعفونی کننده خانگی

علاوه بر ضدعفونی کننده های شیمیایی می توانید تعدادی از شوینده و ضدعفونی کننده ها را خودتان در منزل تولید کرده و استفاده کنید. نکته ای که باید توجه داشته باشید این است که همه مواد شوینده را بدون آگاهی از خاصیت آنها ترکیب نکنید.

برای تهیه ضدعفونی کننده سطوح خانگی، مواد زیر را نیاز دارید:

نصف فنجان الکل 70% مخصوص ضدعفونی

نصف فنجان سرکه سفید

5 قطره روغن لیمو گیاهی

5 قطره روغن اسطوخودوس

نصف فنجان آب مقطر

یک بطری اسپری دار شیشه ای

طریقه تهیه:

ابتدا نصف فنجان الکل 70% را به همراه مقداری آب مقطر داخل یک بطری شیشه‌ای بریزید و خوب هم بزنید.

سپس 5 قطره روغن لیمو گیاهی و 5 قطره روغن اسطوخودوس را به ترکیب اضافه کرده و بطری را تکان دهید.

حتماً از بطری شیشه‌ای استفاده کنید، چرا که روغن‌های گیاهی ممکن است به بطری پلاستیکی واکنش نشان دهند.

حاصل نهایی این ترکیب، ضدعفونی کننده‌ای است که می‌توانید از آن برای تمیز کردن وسایل منزل، سطوح آشپزخانه، حمام و سرویس بهداشتی استفاده کنید. این محلول خانگی با ترکیب مواد طبیعی، به راحتی می‌تواند بهداشت محیط زندگی شما را حفظ کند.

سوالات متداول درباره انواع محلول ضدعفونی کننده سطوح 

سوال 1: محلول پراکسید هیدروژن چگونه عمل می‌کند؟

محلول پراکسید هیدروژن با تولید رادیکال‌های هیدروکسیل عمل می‌کند که به لیپیدها، DNA و سایر اجزای سلولی حمله کرده و ایشان را از بین می‌برد. غلظت‌های مختلف این محلول توانایی از بین بردن باکتری‌ها، ویروس‌ها، اسپورها و قارچ‌ها را دارند.

سوال 2: چگونه مکانیسم عملکرد پراستیک اسید در ضدعفونی کننده سطوح است؟

پراستیک اسید با تخریب پروتئین‌ها و نفوذ پذیری دیواره سلولی میکروارگانیسم‌ها عمل می‌کند. این ترکیب می‌تواند باکتری‌های گرم منفی و گرم مثبت، قارچ‌ها و مخمرها را در کمتر از 5 دقیقه با غلظت ppm 100 از بین ببرد.

سوال 3: چه مکانیسمی در ترکیب پراستیک اسید و پراکسید هیدروژن وجود دارد؟

ترکیب پراستیک اسید و پراکسید هیدروژن با تخریب پروتئین‌ها و اختلال در غشای سلولی میکروارگانیسم‌ها عمل می‌کنند. غلظت 0.08% پراستیک اسید و 1% پراکسید هیدروژن در این ترکیب بهتر از مایکوباکتریوم‌های مقاوم به گلوتارآلدیید عملکرد دارد.

سوال 4: چگونه ترکیبات آمونیوم چهار ظرفیتی در ضدعفونی کردن سطوح عمل می‌کنند؟

ترکیبات آمونیوم چهار ظرفیتی با غیرفعال کردن سیستم آنزیم سلولی، تخریب پروتئین و اختلال در غشای سلولی میکروارگانیسم‌ها عمل می‌کنند.

سوال 5: چه اثراتی در غلظت‌های مختلف پراکسید هیدروژن برروی اسپورهای باسیلوس مشاهده می‌شود؟

غلظت‌های مختلف پراکسید هیدروژن در زمان‌های مختلف توانایی از بین بردن اسپورهای باسیلوس را دارند. برای مثال، محلول 10% در مدت 60 دقیقه قادر به از بین بردن 1000000 اسپور گونه‌های باسیلوس می‌باشد.

سخن پایانی مقاله درباره ی انواع محلول‌های ضدعفونی کننده سطوح 

به طور کلی، باید تاکید کنیم که استفاده از محلول‌های ضدعفونی کننده سطوح امری ضروری و حیاتی برای حفظ بهداشت و پیشگیری از انتقال عفونت‌هاست. با استفاده از این محلول‌ها می‌توان به نحوه تخریب و کنترل میکروارگانیسم‌ها در محیط‌های مختلف پرداخت و سطوح را از عفونت‌های مختلف محافظت نمود. انواع مختلف این محلول‌ها، با ترکیبات و خواص متفاوت، می‌توانند در شرایط مختلف مورد استفاده قرار گیرند. با اطلاعات به دست آمده از این مقاله، امیدواریم که هر فرد بتواند ضدعفونی کردن محیط‌های اطراف خود را با دانش کاملتری انجام دهد و سلامت خود و دیگران را حفظ کند. همچنین، در هر استفاده از این محلول‌ها، رعایت دستورالعمل‌ها و ایمنی‌های لازم را فراموش نکنید تا از آسیب دیدن بهداشت شما جلوگیری شود.

گردآوری: بخش اسرارخانه داری موزستان