سرعت رشد قیمت مواد غذایی ۲ برابر درآمد خانوار در ایران
روزنامه فرهیختگان نوشت: قیمت مواد غذایی شاخص مهمی از رفاه جامعه است و سیاستگذاران همواره در تلاش‌اند تا تورم مواد غذایی را کاهش دهند. داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد طی یک سال اخیر برخی از اقلام مهم سفره خانوار بیش از 100 درصد افزایش قیمت داشته‌اند. همچنین طی 8 سال اخیر درحالی که درآمد خانوارها حدود 12.5 برابر شده، اما طی این مدت قیمت اقلام سفره خانوار به طور میانگین بیش از 20 برابر شده‌اند. در ایران دولت‌ها با هدف کنترل قیمت مواد غذایی سیاست‌های متفاوتی به اجرا گذاشته که میزان اثرگذاری این سیاست‌ها همواره از سوی کارشناسان مورد بحث بوده است. این سیاست‌ها از خرید تضمینی برخی محصولات کشاورزی و عرضه این اقلام با قیمت‌های یارانه‌ای بسیار ناچیز تا تخصیص ارز ترجیحی به واردات کالاهای اساسی و حتی قیمت‌گذاری دستوری را در بر می‌گیرد. این سیاست‌ها درحالی اجرا شده که
دادهای رسمی نشان می‌دهد تورم اقلام سفره خانوار طی 8 سال اخیر همواره بالاتر از شاخص کل تورم کشور بوده است.
سه پژوهشگر کشورمان در مقاله‌ای با عنوان «تحلیل اثر نامتقارن متغیرهای کلان اقتصادی بر قیمت مواد غذایی در ایران» درخصوص تورم مواد غذایی بیان می‌دارند قیمت مواد غذایی یکی از ارکان نرخ تورم در کشورهای در حال توسعه است. به اعتقاد آنان، نوسانات قیمت مواد غذایی می‌تواند به عنوان یک شاخص تورم مورد استفاده قرار گیرد، زیرا توانایی واکنش سریع به شوک‌های مختلف اقتصادی مانند افزایش شوک‌های عرضه و تقاضا را دارد. اگرچه افزایش قیمت کالاها به طور کلی منجر به افزایش هزینه‌های زندگی می‌شود اما افزایش قیمت مواد غذایی به‌شدت خانوارهای کم‌درآمد را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ چراکه سبد مواد غذایی خانوار بخش مهمی از هزینه‌های زندگی خانوار را به خود اختصاص می‌دهد. همچنین افزایش قیمت مواد غذایی خانوارهای کم‌درآمد را مجبور می‌کند تا مصرف مواد غذایی خود را کاهش دهند. این کاهش در مصرف مواد غذایی ممکن است باعث سوءتغذیه شود که منجر به کاهش امید به زندگی می‌شود. در واقع ثبات قیمت مواد غذایی برای سیاست‌گذارانی که تلاش می‌کنند تا خانوارها بالاتر از خط فقر قرار گیرند اهمیت ویژه‌ای دارد.
برنج و حبوبات در صدر جهش‌های قیمتی
نگاهی به آخرین قیمت‌های اعلامی مرکز آمار ایران از قیمت اقلام سفره خانوار نشان می‌دهد طی یک سال اخیر گرچه تورم نقطه به نقطه خوراکی‌ها (سطح عمومی قیمت‌ها) حدود 51.4 درصد بوده، اما بسیاری از اقلام مهم سفره جهش‌های قیمتی بالای 100 درصد را تجربه کرده‌اند. برای نمونه، لوبیا چیتی با پرواز 248 درصدی نسبت به مردادماه سال گذشته، در راس افزایش قیمت‌ها قرار دارد. برنج ایرانی طی این مدت افزایش قیمت 143 درصدی داشته است. لپه 133 درصد، لوبیا قرمز 116 درصد و نخود با حدود 103 درصد، همگی ازجمله حبوباتی هستند که در صدر افزایش قیمت‌های یک سال اخیر جای گرفته‌اند. کره پاستوریزه با 93 درصد، چای خارجی با 84 درصد، عدس با 77.4 درصد، خامه و ماست با 71.5 و 64.5 درصد، در رتبه‌های بعدی افزایش قیمت‌ها هستند. کمترین رشد قیمت نیز مربوط به گوشت گوسفند با 16 درصد، گوشت گاو با 16.8 درصد، کنسرو ماهی با 17.3 درصد و تخم مرغ با 18.3 درصد بوده است. گرچه درصد رشد قیمت گوشت پایین‌ترین درصد رشد یک سال اخیر در بین اقلام سفره خانوار بوده، اما از آنجایی که قیمت گوشت گوسفند به طور متوسط کیلویی 788 هزار تومان و حداکثر 903 هزار تومان و این عدد برای گوشت گاو 665 و 738 هزار تومان توسط مرکز آمار گزارش شده، با توجه به جاماندگی درآمدها از هزینه‌ها، گوشت قرمز از دسترس بسیاری از خانوارها خارج شده است.
رشد قیمت سفرۀ خانوار 20 برابر، رشد درآمدها 12 برابر
یکی از نکات قابل تامل و اثرگذار بر کوچک شدن و حتی کم‌کیفیت شدن سفره خانوار ایرانی، شکاف چشمگیر بین افزایش قیمت‌های اقلام سفره با درآمد خانوار است. مقایسه داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد از مردادماه 1396 تا مرداد 1404 قیمت یک سبد 24تایی از اقلام مهمی همچون حبوبات، برنج، لبنیات، قند و شکر، گوشت، ماهی، روغن، ماکارونی و رشته، مرغ و تخم مرغ و چای به طور متوسط بیش از 20 برابر شده است.
براساس این داده‌ها، طی این مدت، حبوبات رکوردشکن افزایش قیمت‌ها در بین اقلام مهم سفره خانوار بوده‌اند، به‌طوری‌که از مرداد 1396 تا مرداد 1404 قیمت لوبیا چیتی 34.4 برابر شده است. قیمت لوبیا قرمز 26 برابر و قیمت لپه نیز 25.6 برابر شده است. پس از این اقلام، قیمت چای خارجی که در مقاطعی نیز ارز ترجیحی دریافت کرده، 25 برابر شده است. رشد قیمت نخود طی این مدت 4.23 برابر، ماهی قزل‌آلا 22.6 برابر، برنج ایرانی، عدس، قند و کره پاستوریزه هرکدام حدود 22 برابر، رب گوجه 21 و ماست و شکر نیز در همین حول‌وحوش بوده است. طی این مدت، کمترین رشد قیمت مربوط به تخم مرغ با حدود 12 برابر، ماکارونی و مرغ حدود 15 برابر و کنسرو ماهی با 16.4 برابر بوده است.
رشد بیش از 20برابری قیمت‌های اقلام سفره خانوار از سال 1396 تاکنون درحالی رخ می‌دهد که طی این مدت میانگین درآمد سالانه خانوار شهری ایران از حدود 37 میلیون تومان در سال 1396 به 343 میلیون تومان در انتهای سال 1403 رسیده و اگر میزان رشد حدود 34 درصدی سال 1403 را برای درآمد خانوار در سال 1404 نیز در نظر بگیریم، این مقدار در سال جاری به 458 میلیون تومان خواهد رسید. با این حساب، رشد درآمد سالانه خانوار از سال 1396 تا 1404 حول‌وحوش 12.5 برابر خواهد بود.
همچنین طی این مدت قیمت مسکن نیز در تهران از حدود متری 4.7 میلیون تومان در مردادماه 1396 با رشد بیش از 21 برابری به حدود 100 میلیون تومان رسیده است. توجه داشته باشیم طبق گزارش هزینه-درآمد مرکز آمار ایران، بیش از 67 درصد از کل هزینه‌های خانوار شهری کشور مربوط به هزینه مسکن و خوراک بوده و این میزان در شهر تهران تا 77 درصد نیز می‌رسد. همچنین طبق گزارش شاخص قیمت مصرف کننده مرکز آمار، اقلام خوراکی و آشامیدنی در سبد تورمی خانوار سهم (ضریب اهمیت) حدود 29 درصدی و مسکن نیز سهم بیش از 36 درصدی دارد.
جهش‌های بالاتر از تورم
نگاهی به داده‌های بلندمدت‌تر اقلام سفره خانوار نشان می‌دهد تورم اقلام سفره خانوار در اغلب سال‌ها اضافه پرش بیشتری نسبت به شاخص کل تورم داشته و شاخص کل به تنهایی نمی‌تواند واقعیت‌های زندگی خانوارها و به ویژه خانوارهای کم‌درآمد را نشان دهد زیرا سهم اقلام خوراکی در سبد هزینه‌ای این دهک‌ها نسبت به دهک‌های بالا، بیشتر است. براساس داده‌های مرکز آمار، از سال 1396 تاکنون سه موج بزرگ تورمی اقلام سفره خانوار را حسابی تکان داده است. این سه موج شامل جهش بیش از 85 درصدی تورم اقلام خوراکی در فروردین 1398، موج دوم تورم 60 تا 64 درصدی اقلام خوراکی در بهار 1400 و موج سوم مربوط به تورم 86 درصدی اقلام خوراکی در تیرماه 1401 و پس از جایگزینی ارز ترجیحی 4200 با نرخ نیمایی در انتهای اردیبهشت همان سال بود. در شرایط فعلی نیز گرچه تورم عمومی با شیب ملایمی در حال حرکت به سمت بالا بوده، اما موجی که تورم اقلام خوراکی از نیمه دوم سال 1403 شروع کرده، حالا در پی ثبت یک موج تورمی چهارمی طی سال جاری است.
به اعتقاد کارشناسان، اقلام سفره خانوار از چند مسیر آسیب‌پذیر است که این موارد می‌تواند امنیت غذایی کشور را تحت تأثیر قرار داده و سفره خانوار را با اقلام کم‌کیفیت جایگزین کند. این موارد شامل هزینه‌های بالای حمل و نقل و نگهداری و لجستیک در کشور است که نقش اساسی در هزینه‌های تمام‌شده اقلام به ویژه در بخش میوه و سبزیجات دارد. مورد دوم، مسئله تحریم‌ها و عدم تنوع بخشی به واردات نهاده‌های دامی و کالاهای اساسی است که در مقاطعی منجر به جهش‌های قیمتی در گوشت و لبنیات و روغن می‌شود. مورد سوم، اقدامات کوتاه‌مدت و مقطعی در قالب قیمت‌گذاری دستوری است که با فشار هزینه‌ای در بخش تولید، دولت مجبور می‌شود به یکبار مجوز افزایش قیمت‌ها را بدهد. این موضوع در یک مقطع خاص منجر به جهش قیمتی می‌شود. چالش چهارم، ضایعات و دورریز مواد غذایی و به ویژه میوه و سبزیجات در کشور است که به واسطه عدم بسته‌بندی مناسب، مشکلات انبارداری و عدم دسترسی به حمل و نقل سریع و ارزان‌تر، در کشور رخ می‌دهد و بر قیمت این اقلام اثرگذار است. براساس برخی گزارش‌های رسمی، حول‌وحوش 30 درصد از اقلام بخش غذا و کشاورزی در ایران در قالب دورریز و ضایعات از چرخه رسمی مصرف خارج می‌شود.
