صنایع دستی ایل قشقایی: از ارزش‌های میراثی تا هنر معاصر

هنر و زیبایی در صنایع دستی ایل قشقایی

صنایع دستی ایل قشقایی

صنایع دستی ایل قشقایی، از جمله صنایع دستی محلی در ایران هستند که تاریخچه‌ای بسیار قدیمی دارند و به نمایندگی از فرهنگ و هنر این اقوام شناخته می‌شوند. قشقایی‌ها، یکی از ایل‌های ترک‌زبان و مهاجر به ایران از ترکمنستان و ترکیه هستند. صنایع دستی ایل قشقایی شامل تولید قالی، گلیم، جاجیم، گبه و  رند بافی یا سوزنی می‌شوند.

به شرح زیر توضیحاتی در مورد هر یک از صنایع دستی مردم قشقائی ارائه شده است:

 قالی‌بافی از صنایع دستی مردم قشقائی 

قالی‌بافی یکی از صنایع دستی مهم و شناخته شده در فرهنگ مردم قشقائی است. این هنر بیشتر توسط زنان این منطقه انجام می‌شود. قالی‌های قشقائی معمولاً نرم، نازک، و ظریف هستند و از جنس پشم تهیه می‌شوند. این قالی‌ها معمولاً دارای طرح‌های متنوع و خاصی هستند. قالی‌بافان این منطقه از طریق بافتن بر روی زمین اقدام به تولید می‌کنند و از دستبافت‌های خود به عنوان یک هنر برای تزیین داخل خانه‌ها استفاده می‌کنند. از آنجا که عشایر قشقائی در کوچ‌نشینی فعالیت می‌کنند، قالی‌های آنها به شکل افقی تهیه می‌شوند تا به راحتی بتوانند آن‌ها را بر پشت چارپایان حمل کنند. تنوع طرح‌ها و رنگ‌آمیزی در این قالی‌ها بسیار چشمگیر است و زنان بافنده معمولاً از تجربیات نسل‌های گذشته‌شان برای خلق طرح‌های منحصر به فرد خود استفاده می‌کنند.

گلیم‌بافی یکی دیگر از صنایع دستی ایل قشقائی

گلیم‌بافی نیز یکی دیگر از صنایع دستی مردم قشقائی است.  گلیم قشقایی به عنوان روانداز و برای تزئین چادر بافته می‌شود. در این گلیم‌ها معمولاً از رنگ‌های تند و روشن استفاده می‌شود، و آن‌ها دارای برش‌های چاک‌دار و جلوه‌های زیبا هستند. در بافت گلیم‌های قشقایی، تارها نخی و پشم‌های طبیعی قهوه‌ای به کار می‌روند. عشایر قشقایی تنها ایلی هستند که از هر دو نخ و پشم برای بافتن گلیم‌ها استفاده می‌کنند. این هنر، تاریخچه طولانی‌ای در فرهنگ این ایل داشته و مهمترین نقش‌مایه‌های گلیم قشقایی شامل لچک ترنج و محرمات است. و به عنوان نمونه‌ای از فرهنگ ملی ایران، در آبان سال 1392 گلیم قشقایی توانست نشان اصالت یونسکو را اخذ نماید.

جاجیم‌بافی صنعت دستی قشقائی

جاجیم‌بافی نیز یک صنعت دستی قشقائی است که توسط زنان این منطقه انجام می‌شود. جاجیم‌ها به عنوان پوشش‌های بسیار ساده و سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این محصولات عمدتاً از نخ‌های پنبه تهیه می‌شوند و دارای طرح‌های هندسی ساده و رنگ‌آمیزی متنوع هستند. جاجیم‌ها برای نمایش در داخل خانه‌ها، خوابیدن روی آنها، و استفاده در مسافرت‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.

گبه بافی صنایع دستی محبوب در  ایل قشقائی‌ 

گبه بافی نیز جزء صنایع دستی محبوب در فرهنگ قشقائی‌ها است. گبه‌ها به عنوان پوشش مردانه‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرند. این پوشش‌ها معمولاً از نخ‌های پشمی یا پنبه‌ای تهیه می‌شوند و طراحی‌های ساده دارند. گبه‌ها عمدتاً برای مردان تولید می‌شوند و برای مواردی مانند دامپزشکی و کشاورزی و یا حتی به عنوان لباس‌های روزمره مردان در روستاها مورد استفاده قرار می‌گیرند.

چنته بافی از صنایع دستی مهم قشقایی

 چنته بافی یکی از صنایع دستی مهم در فرهنگ مردم قشقائی است. این هنر به طور انحصاری توسط زنان این منطقه اجرا می‌شود. چنته‌ها نوعی کیسه یا کیف هستند که برای حمل و نگهداری وسایل شخصی مورد استفاده قرار می‌گیرند. این هنر به عنوان یک رسم مرتبط با عشایر و فرهنگ عشایری این منطقه شناخته می‌شود.

دختران و زنان عشایری از کودکی بافت چنته را فرا گرفته و آن را به عنوان یک مهارت اساسی در زندگی‌شان توسعه می‌دهند. وقتی به سن ازدواج می‌رسند، چنته‌های مرغوب تولید می‌کنند که به عنوان یک صنعت دستی ارزشمند در مراسم ازدواج به کار می‌روند.

در جامعه عشایری قشقائی، زنان به عنوان افرادی که معمولاً در مقام منزلتی پائین‌تر از مردان قرار دارند، فضایی مناسب برای ابراز عواطف و احساسات خود ندارند. به همین دلیل، چنته بافی به عنوان ابزاری برای ابراز احساسات، رویاها، و داستان‌گویی در مورد زندگی و تجربیات شخصی خود در نظر گرفته می‌شود.

چنته‌ها نه تنها به عنوان کیسه‌ها برای حمل وسایل، بلکه به عنوان اشیای هنری با ارزش هنری نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. طراحی و نقش‌های موجود در این چنته‌ها عمدتاً از منابع فرهنگی و طبیعت الهام گرفته می‌شوند. از نقوش موجود در محیط زندگی، طبیعت، و تاریخ و افسانه‌های محلی استفاده می‌شود.

روش معمول برای بافت چنته، شامل استفاده از قلاب و نخ از جنس پنبه یا پشمی است. طراحی‌ها و نقش‌ها به صورت دستی ایجاد می‌شوند. این هنر به عنوان یک شیوه برای پاسخگویی به نیازهای زنان در جامعه و همچنین به عنوان یک رسم فرهنگی و هنری ارزشمند شناخته می‌شود.

رند بافی از هنرهای دستی معمول در ایل قشقائی

رند بافی نیز یکی از هنرهای دستی معمول در فرهنگ مردم قشقائی است. رند یا رندی‌ها عمدتاً از نخ پنبه یا پشمی ساخته می‌شوند و معمولاً برای تزیین و پوشش دیوارها و پنجره‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند. طرح‌های رند‌ها معمولاً هندسی یا نمادهای مذهبی و فرهنگی دارند و برای زینت کردن محیط زندگی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

این صنایع دستی همگی نمایانگر هنر، فرهنگ، و هنرمندی مردم قشقائی هستند و نشان از توانمندی‌های خلاقانه و بافت فرهنگی این اقوام دارند.

صنعت دستی رند، که به نیز به نام “سوزنی” شناخته می‌شود، یکی از نوع‌های گلیم بافی است که به ویژه توسط ایل‌های قشقایی در ایران بافته می‌شود. این نوع بافته دستی بسیار دقیق و زمان‌بر است و تکنیک بافت آن به شیوه پودپیچی انجام می‌شود. بافته‌های رند، معمولاً نسبت به سایر گلیم‌ها و قالی‌ها، ریزتر و با جزئیات دقیق‌تری بافته می‌شوند.

شیوه بافت رند به ورنی و شیرکی‌پیچ شباهت دارد. بافنده در این نوع گلیم بافی از پودهای نازک استفاده می‌کند و نخ‌های پشمی را به شکل پودپیچی ایجاد می‌کند. بافته‌های رند به علت پودپیچی به دور از تارها و استفاده از پودهای بسیار نازک به نحوی بافته می‌شوند که می‌توان پودهای اضافی را مشاهده کرد. این ویژگی‌ها باعث می‌شود که بافته‌های رند یک شیوه بافت بسیار منحصر به فرد داشته باشند و از دیگر گلیم‌ها و قالی‌ها متمایز شوند.

به علت زمان‌بر بودن و پیچیدگی تکنیک بافت، معمولاً این نوع بافته‌ها در اندازه‌ها و اشکال کوچکتری همچون چنته، خورجین، تیردان و گاهی مفرش‌ها بافته می‌شوند. علاوه بر این، رند‌ها به عنوان قطعات هنری تزئینی نیز بسیار ارزشمند هستند و در دکوراسیون داخلی و جشن‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرند. و جزو نمادهای فرهنگی این ایل محسوب می‌شوند.

بایداق یکی از صنایع دستی و فرهنگی مهم ایل قشقایی

بایداق یا بایراق، یکی از صنایع دستی و فرهنگی مهم ایل قشقایی در استان چهارمحال و بختیاری ایران است. این مورد نمادی است که در مراسم‌ها و عروسی‌های ایل قشقایی برای نمایش و آرایش چادرها و ترتیب مراسم‌ها به کار می‌رود. بایداق به شکل یک بنر با چندین رنگ و نقوش مختلف تزیین می‌شود و بر روی چادرها یا سایر ساختارهای مراسمی قرار می‌گیرد. این نماد به عنوان نشانه روشنایی در مراسم مورد استفاده قرار می‌گیرد.

بایداق معمولاً از چوب و پارچه‌های رنگی به شکل صیلبی شکل ساخته می‌شود. رنگ‌های اصلی بایداق شامل سبز آبی، سبز، زرد و قرمز است. نمادهای مختلفی که بر روی بایداق قرار می‌گیرند، از جمله کله قند یا سیب درختی قرمز، اهمیت و مفهوم مخصوصی دارند.

بایداق نه تنها جزء تزیینات مراسم‌هاست بلکه دارای ارزش فرهنگی و معنوی بسیار مهمی برای ایل قشقایی‌ها است. این نماد، نقش اصلی در جشن‌ها و مراسم مختلفی دارد و نمایانگر خیر و برکت مراسم می‌باشد. اخیراً با تلاش‌های اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی چهارمحال و بختیاری، بایداق به عنوان میراث‌فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسیده است.

بایداق همچنین ترکیبی از رنگ‌ها و نقوش است که در فرهنگ ایل قشقایی عمق و معنای ویژه‌ای دارد. هر رنگ و نماد روی بایداق دارای معنای خاصی است و معمولاً مرتبط با ارزش‌ها و باورهای این ایل می‌باشد. برای مثال، رنگ سبز می‌تواند نمایانگر شادی و خرمی باشد، در حالی که رنگ قرمز به دلاوری و جدایی‌ناپذیری اشاره دارد.

بایداق به عنوان یکی از نمادهای مهم فرهنگ ایل قشقایی از اهمیت بسیاری برخوردار است و نقش مهمی در حفظ و انتقال این فرهنگ دارد. این میراث فرهنگی ناملموس به نمایش گذاشتن زندگی و باورهای ایل قشقایی در ایران کمک می‌کند و ارتباط بین نسل‌های مختلف را تقویت می‌کند. 

مفرش ازصنایع دستی مهم در فرهنگ عشایر قشقایی

مفرش (خوابگاه) یکی از محصولات صنایع دستی مهم در فرهنگ عشایر قشقایی است. این مفرش‌ها به عنوان بخشی اساسی از تجهیزات خانه‌ها و چادرهای ایلی برای نشستن و خوابیدن به کار می‌روند. مفرش‌ها به شکل مکعب مستطیلی ساخته می‌شوند و از نخ و پود پشمی تهیه می‌شوند.

ویژگی‌های مفرش‌ها 

 مفرش‌ها به شکل مکعب مستطیلی بوده و اندازه‌ای تقریباً 80x80x50 سانتیمتر دارند. این ابعاد به وسیله بندهای چرمی و قلاب‌های نر و ماده بسته می‌شوند.

 تار مفرش‌ها از نخ و پود پشمی تهیه می‌شود. از رنگ‌های قرمز، سرمه‌ای و آبی در تزئین مفرش‌ها استفاده می‌شود.

 مفرش‌ها نه دارای نقوش پیچیده‌ای هستند و نه دارای تنوع بسیار زیاد در طرح‌ها. اصولاً بافت این محصول ساده‌تر از سایر صنایع دستی می‌باشد و بیشتر بر روی انتخاب رنگ‌ها تمرکز دارد. از آنجایی که مفرش‌ها در کارهای عشایری و روستایی به کار می‌روند و برای نشستن و خوابیدن به کار می‌آیند، نیاز به طرح‌های پیچیده ندارند.

مفرش‌ها از نظر فرهنگی و جامعه‌شناختی نیز اهمیت دارند و جزء تجهیزات اساسی هر خانه و چادر ایلی محسوب می‌شوند. این محصولات از نخ و پود پشمی با کیفیت تهیه می‌شوند و تزئین‌های متنوع رنگی دارند که به مفرش‌های عشایری ایل قشقایی جذابیت می‌بخشد.

همچنین، انتخاب رنگ‌ها در مفرش‌ها نمایانگر معنا و اهمیت‌های مختلف در فرهنگ قشقایی‌ها است. این مفرش‌ها بیشتر به صورت سنتی تهیه می‌شوند و در بازارهای محلی و توسط صنعتگران دستی در استان فارس عرضه می‌شوند.

چرخ بافی یکی از مهمترین اصناف صنایع دستی ایل قشقایی

چرخ بافی یکی از مهمترین اصناف صنایع دستی در فرهنگ مردم قشقائی است. در این نوع بافت، تارها به وسیله دوجفت (دو زوج) کمان بالا و پایین کشیده می‌شوند. بعد از ایجاد دهانه، پوده ها به عنوان الیاف الوان از بافته عبور می‌کنند. یک پوده (زمینه) در بافته به صورت مداوم حرکت می‌کند و دو عدد پوده رنگی با تغییر محل دوجفت کمان و تغییر مکان تارها (تعویض دهانه) الگوها و نقوش مختلفی را بوجود می‌آورند. این نقوش اغلب از ترکیب و تداخل رنگ‌های مختلف و لوزی‌های پیچیده تشکیل می‌شوند.

تارها که از نخ پنبه‌ای پرتاب و رنگ سفید تهیه می‌شوند، و پوده‌ها از الیاف الوان پشمی در رنگ‌های مختلف ساخته می‌شوند. چرخ بافی برای تهیه محصولات متنوعی مانند قالی، ترابه‌های دستی، و دیگر محصولات بافته شده مورد استفاده قرار می‌گیرد.

مصارف چرخ بافی در زندگی عشایر قشقائی گسترده است. از تولیدهای چرخ بافی می‌توان به وسایلی برای حمل و نقل اثاثیه، زیراندازهای سبک و قابل حمل، و سایر مصنوعات محلی اشاره کرد. این هنر اساساً در زندگی معمولی عشایر به منظور تهیه وسایل مورد نیاز و همچنین ایجاد آثار هنری کاربرد دارد. چرخ بافی از میراث فرهنگی و صنایع دستی مهم این منطقه به شمار می‌آید و نقش مهمی در نگاه به زندگی روستایی و عشایری مردم قشقائی ایفا می‌کند.

صنایع پوستی مردم ایل قشقائی

مردم ایل قشقائی از پوست گوسفند به عنوان یک منبع مهم برای تهیه انواع ظروف و محصولات دستی استفاده می‌کنند. از جمله مواردی که از پوست گوسفند تهیه می‌شود عبارتند از:

مشک آب : برای تهیه مشک آب یا  مشک دوغ زنی ، ابتدا پوست گوسفند تمیز می‌شود و قسمت‌های مورد نیاز پوست به هم دوخته می‌شوند. سپس پوست‌های دوخته شده در آب خیسانده و به طور کامل محکم می‌شوند. سپس بوی مشک آب گرفته می‌شود. مشک آب به عنوان یک ماده خوشبو کننده و معطر در محیط‌های مسکونی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

خیگ روغن و خیگ ماستینه: از پوست گوسفند برای تهیه خیگ روغن و خیگ ماستینه نیز استفاده می‌شود. برای تهیه خیگ روغن، پوست گوسفند تمیز می‌شود و سپس روغن موجود در پوست استخراج می‌شود. این روغن به عنوان یک منبع غذایی یا برای تهیه غذاهای محلی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

برای تهیه خیگ ماستینه، ابتدا موهای پوست گوسفند تمیز می‌شوند. سپس پوست به داخل آب نمک و دوغ فرو می‌رود. پس از مدتی لایه‌های روی پوست کم‌کم تراشیده می‌شوند و این کار باعث تولید خیگ ماستینه می‌شود. خیگ ماستینه به عنوان یک پنیر محلی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در آماده‌سازی غذاها و تهیه دوغ‌های مخصوص بهره‌مندی دارد.

کیسه حبوبات: پوست گوسفند به عنوان ماده‌ای محکم و سازگار برای تهیه کیسه‌های حبوبات استفاده می‌شود. این کیسه‌ها معمولاً برای نگه‌داری حبوبات و محصولات دیگر بهره‌برداری می‌شوند.

صنایع پوستی در ایل قشقائی نشان‌دهنده استفاده از منابع محلی و مواد خام موجود در طبیعت برای تولید محصولات مفید و مورد نیاز در زندگی روزمره این جامعه می‌باشد. این مهارت‌های سنتی نه تنها نقش اقتصادی دارند بلکه جزء میراث فرهنگی و تاریخی این منطقه نیز هستند.

این صنایع دستی ایل قشقایی علاوه بر جذابیت‌های هنری و فرهنگی، به اقتصاد محلی و اشتغالزایی نیز کمک می‌کنند. تنوع و زیبایی این محصولات دستی باعث شده است که به عنوان یکی از گنجینه‌های هنری ایران و نیز در بازارهای بین‌المللی شناخته شوند.

سوالات متداول درباره صنایع دستی ایل قشقایی

 صنایع دستی ایل قشقایی چیست و چرا مهم هستند؟

صنایع دستی ایل قشقایی شامل قالی‌بافی، گلیم‌بافی، جاجیم‌بافی، گبه بافی و رند بافی است. این صنایع نقش مهمی در فرهنگ و اقتصاد ایل قشقایی ایفا می‌کنند و تاریخچه‌ای قدیمی دارند. از آنجایی که تولید این صنایع از مرحله ابتدایی تا آخرین مرحله توسط زنان انجام می‌شود، این صنایع از نظر اشتغال زنان بسیار مهم هستند.

چرخ بافی چیست و چه کاربردهایی دارد؟

در چرخ بافی، تارها به وسیله دوجفت (چهار عدد) کمان بالا و پایین شده و پس از بازشدن دهانه، پودهای الوان عبور داده می‌شود. چرخ بافی برای تهیه وسایلی برای حمل و نقل، زیراندازی سبک، و مصارف محلی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

چنته بافی در فرهنگ ایل قشقایی چه نقشی ایفا می‌کند؟

چنته بافی یکی از دستبافت‌های محبوب در فرهنگ ایل قشقایی است. این هنر به طور خاص توسط زنان ایل قشقایی انجام می‌شود و نقش مهمی در ابراز عواطف و احساسات زنان دارد. از چنته‌ها به عنوان کیسه وسایل شخصی و برای نمایش علاقه‌ها و احساسات استفاده می‌شود.

 چگونه مشک آب و مشک دوغ زنی از پوست گوسفند تهیه می‌شود؟

برای تهیه مشک آب از پوست گوسفند، پوست تمیز می‌شود و قسمت‌های مورد نیاز دوخته می‌شوند. سپس پوست‌های دوخته شده در آب خیسانده و بوی مشک آب گرفته می‌شود. برای تهیه مشک دوغ زنی، پوست تمیز می‌شود و سپس لایه‌های روی پوست تراشیده می‌شوند و مشک دوغ زنی آماده می‌شود.

 چگونه پوست گوسفند در تهیه کیسه حبوبات و سایر محصولات مورد استفاده قرار می‌گیرد؟

پوست گوسفند به عنوان یک منبع مهم برای تهیه کیسه حبوبات و محصولات دیگر به کار می‌رود. پوست تمیز شده و سپس برای ساخت کیسه‌های حبوبات استفاده می‌شود. این کیسه‌ها برای نگه‌داری حبوبات و محصولات دیگر بهره‌برداری می‌شوند.

سخن پایانی مقاله ی صنایع دستی ایل قشقایی

 در این مقاله، به بررسی صنایع دستی ایل قشقایی پرداختیم که از جمله قالی‌بافی، گلیم‌بافی، جاجیم‌بافی، گبه بافی، چرخ بافی و چنته بافی بود. این صنایع دستی اهمیت بسیاری در فرهنگ و اقتصاد ایل قشقایی دارند و نقش حیاتی در اشتغال زنان این منطقه ایفا می‌کنند. ایل قشقایی هنر بافته‌های دستی خود را تا امروز حفظ کرده‌اند و از آن جا به نسل‌های آینده منتقل می‌کنند. با توجه به اهمیت این صنایع دستی در زندگی ایل قشقایی، می‌توانیم بگوییم که حفظ و ترویج این هنرها و صنایع دستی باید به عنوان یک وظیفه مشترک و فرهنگی ما در نظر گرفته شود. از آنجایی که این صنایع تجارتی نیز می‌توانند باشند، حمایت از تولید و بازاریابی آنها می‌تواند به توسعه اقتصادی مناطق مرتبط کمک کند. از طریق احترام به ارزش‌های فرهنگی و تاریخی ایل قشقایی، می‌توانیم به حفظ و تقویت این غنیمت‌های فرهنگی کمک کنیم و به ارتقاء زندگی افراد این ایل بپردازیم.

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر موزستان