چرا انفجار بندر شهید رجایی به معنای بحران در ترانزیت ایران است؟/ ترک بر ستون فقرات تجارت دریایی کشور

اقتصاد24 نوشت: انفجار اول رخ می‌دهد و دود نارنجی آسمان بندر را در بر می‌گیرد. صدای انفجار کیلومتر‌ها دورتر و حتی در جزیره شنیده می‌شود و خلیج فارس ناگهان بستر فاجعه‌ای می‌شود که رسیده است.

شهروندان، برخی می‌گریزند و بعضی دوربین موبایل‌ها را روشن می‌کنند و این همان است که منجر به ضبط و ثبت انفجار دوم می‌شود. انفجاری که این بار آسمان بندرعباس را یکسره به سیاهی می‌کشاند و بندر شهید رجایی را در آتش و خون و دود پنهان می‌کند؛ آتشی که تاکنون و تا زمان تنظیم این گزارش دستکم منجر به فوت 25 هم وطن و مصدومیت بیش از 1000 نفر در یکی از مهم‌ترین بنادر تجاری ایران شده است.

حالا دروازه طلایی تجارت ایران دو روز است که در آتش می‌سوزد و از ارتش تا سپاه و هلال احمر و تمام دولت دست به کار شده‌اند که این آتش افتاده بر جان یکی از مهم‌ترین معبر‌های اقتصادی ایران را فروبنشانند و تازه هزینه‌های تعطیلی بندر، جدا از خسارت احتمالا چند میلیون دلاری است که به تاسیسات و زیرساخت‌های این شاهراه آبی ایران و البته اموال خصوصی شهروندان و عمومی شهر وارد شده است.

آتش سوزی در بندر شهید رجایی در حالی رخ می‌دهد که مطابق آمار سازمان بنادر و دریانوردی کشور، در سال 1403 بیش از 80 میلیون تن کالا در منطقه ویژه شهید رجایی تخلیه و یا بارگیری شده و در این بین بخش عمده‌ای از تجارت برخی کالا‌های مهم، تنها از طریق این بندر استراتژیک کشور صورت می‌گیرد.

انفجار در مجتمع بندری رجایی روز شنبه، ششم اردیبهشت 1404، در جنوب ایران موجب کشته شدن دست‌کم 25 نفر و زخمی شدن بیش از 1000 نفر شد؛ اما اهمیت این بندر فارغ از همه آمار‌های نگران کننده و تکان دهنده مصدومیت برای اقتصاد ایران چیست و این آسیب بزرگ می‌تواند چه چالش‌ها و پیامد‌هایی برای تجارت و سیاست ایران به همراه داشته باشد؟

حادثه انفجار و آتش سوزی بندرشهید رجایی از این جهت، اما شاید بیشتر اهمیت دارد که 85٪ عملیات کانتینری، 70٪ ترانزیت کالا، 58٪ عملیات غیر نفتی و 43٪ عملیات نفتی در بندر شهید رجایی انجام می‌شود و همچنین دسترسی عالی به کریدور شمال و جنوب ریلی و زمینی و اتصال سریع به تنگه هرمز موقعیت عالی این بندر را هدف واردات و صادرات کرده بود.

جغرافیای بندر شهید رجایی در کرانه خلیج فارس

بندر شهید رجایی یکی از مهم‌ترین بنادر ایران محسوب می‌شود که عنوان دروازه طلایی تجارت ایران با جهان را به دوش می‌کشد و با 80 بندر معروف بین‌المللی ارتباط دریایی و مبادله کالا دارد.

این بندر زیر مجموعه‌ای از شهر بندرعباس است که در 23 کیلومتری غرب بندرعباس در شمال جزیره قشم و تنگه هرمز واقع شده و با داشتن روابط دریایی و مبادله کالا با 80 بندر معروف بین المللی از طریق 35 خط برتر کانتینری دنیا تقریبا نیمی از تجارت ایران را بر عهده دارد.

بندر شهید رجایی با 2400 هکتار وسعت، ظرفیت پذیرش سالانه بیش از 100 میلیون تن کالا و ظرفیت 6 میلیون‌TEU کانتینر در سال را دارد و حجم گسترده‌ای از عملیات جابه‌جایی کالا‌هایی مانند محصولات فولادی، فله خشک، فله مایع و فرآورده‌های نفتی خام در این بندر انجام می‌شود.

بندر شهید رجایی ظرفیت پذیرش بیش از 4000 کشتی از انواع فله بر، کانتینری و نفتکش را دارد و بیش از 53 درصد عملیات تخلیه و بارگیری کالا در بنادر کشور را به خود اختصاص داده است.

اهمیت استراتژیک بندری در آتش مانده

منطقه ویژه اقتصادی بندر شهید رجایی در مرکز کریدور ترانزیتی جنوب به شمال قرار دارد که یکی از مهم‌ترین کریدور‌های ترانزیتی بین‌المللی در دنیاست. 

این کریدور اقیانوس هند و خلیج فارس را از طریق ایران به دریای خزر و سپس از طریق روسیه به سن پترزبورگ و شمال اروپا متصل می‌کند.

دسترسی به آب‌های آزاد جهان از طریق خلیج فارس، اتصال به شبکه بین‌المللی راه آهن و جاده ابریشم، برخورداری از تجهیزات و امکانات مدرن، نزدیکی به مناطق آزاد کیش و قشم و بنادر حوزه خلیج فارس موقعیت ممتاز جغرافیایی ایجاد و این مجتمع بندری را به پایگاه راهبردی و منحصر‌به‌فرد تبدیل کرده است.

این مجتمع عظیم بندری بیش از 2300 کیلومتر مرز دریایی دارد. قرار گرفتن در نزدیک‌ترین نقطه به تنگه هرمز و دهانه ورودی خلیج فارس، فاصله کوتاه بندر با مسیر اصلی تردد بین قاره‌ای کشتی‌ها و همین‌طور محل تلاقی کریدور ترانزیتی شمال – جنوب، باعث شد بندر رجایی مهم‌ترین دروازه واردات و صادرات کشور باشد.

تاریخچه بندری که در آتش سوخت

اما تاریخچه تأسیس بندر رجایی به سال 1970 بازمی‌گردد. بندر رجایی در ابتدا در زمان محمدرضا شاه پهلوی و در سال 1349 با نام «بندرعباس جدید» با هدف تسهیل و توسعه تجارت بین‌المللی و به‌عنوان یکی از بنادر استراتژیک کشور تأسیس شد.

بعد‌تر و در دهه 1970 میلادی، زمانی که ایران به دنبال توسعه و تقویت زیرساخت‌های تجاری خود بود و بندرعباس جدید، در فاصله 23 کیلومتری غرب بندرعباس، به‌عنوان پروژه‌ای ملی برای اتصال ایران به بازار‌های جهانی و تسهیل صادرات و واردات کشور در نظر گرفته شد و نام آن نیز به «بندر شهید رجایی» تغییر یافت. در این دوران، با توجه به موقعیت استراتژیک این بندر، نزدیک بودن آن به تنگه هرمز و دسترسی آسان به آب‌های بین‌المللی، توجه زیادی به آن شد.

کما این که با آغاز جنگ ایران و عراق در سال 1359، این بندر نیز مانند بسیاری دیگر از زیرساخت‌های کشور با چالش‌های زیادی روبه‌رو شد و در نهایت نیز تحت حملات هوایی و زمینی قرار گرفت و آسیب‌های زیادی دید.

حجم آسیب نیز چنان گسترده بود که اگرچه به‌عنوان یکی از بنادر اصلی ایران همچنان در جریان جنگ فعال بود، اما عملیات تخلیه و بارگیری کالا‌ها به‌شدت مختل شده و در همین زمان نیز بسیاری از تجهیزات بندر آسیب دیدند و صادرات و واردات کشور با مشکلات جدی مواجه شد.

اما در سال‌های پس از جنگ و در دهه‌های 70 و 80، بندر رجایی شاهد رشد و تحول چشمگیری بود و با بازسازی زیرساخت‌ها و بهبود تجهیزات، این بندر به یکی از بنادر حیاتی ایران تبدیل شد.

در همین دوره و به‌ویژه از سال‌های 2000 به بعد (یعنی همزمان با تحولات بنیادین برای ارتباط با جهان در دولت سید محمد خاتمی) بود که دولت‌های ایران با سرمایه‌گذاری‌های گسترده، ظرفیت عملیاتی بندر رجایی را افزایش دادند و سیستم‌های جدید تخلیه و بارگیری، افزوده شدن تجهیزات مدرن و بهبود خدمات لجستیکی به این بندر نیز موجب شد که بندر رجایی بتواند به‌طور مؤثری نقش خود را در تجارت دریایی ایران ایفا کند.

بعد از دوره بهسازی و نوسازی و توسعه بود که این بار با شروع دهه 90 بندر رجایی به یکی از مهم‌ترین گلوگاه‌های تجاری ایران تبدیل شد.

به این ترتیب بود که این بندر نه تنها در تجارت داخلی ایران بلکه در تجارت بین‌المللی نیز نقش بسزایی پیدا کرد و رشد حجم مبادلات به‌ویژه در زمینه کالا‌های نفتی و غیرنفتی موجب شد که این بندر همچنان یکی از محور‌های اصلی تجارت ایران در خلیج فارس باشد.

چنان چه پس از برنامه‌ریزی و توسعه‌ بندر بیش از 23000 میلیارد ریال سرمایه بخش خصوصی جذب بندر شهید رجایی شد. سال 2011 میلادی با رشدی برابر 46 درصد، 28 درصد صعود کرد و در میان 3500 بندر مهم دنیا رتبه 44 دست یافت. هر چند پس از افزایش و تشدید تحریم‌های آمریکا، بندر شهید رجایی به رتبه 59 نزول کرد و همچنان بیش از 50 درصد بار تجارت کشور را حمایت می‌کند.

همزمانی با دور سوم مذاکرات ایران و آمریکا

انفجار مهیب در بندر رجایی که هنوز دلیل آن روشن نیست و همزمان با دور سوم مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در عمان روی داد، پرسش‌های زیادی را در خصوص تأثیر این دو رویداد بر یکدیگر مطرح کرده و این همزمانی به‌ویژه در شرایط حساس کنونی، می‌تواند بر روند مذاکرات تأثیرگذار باشد.

در شرایطی که ایران در تلاش است تا فشار‌های بین‌المللی را کاهش دهد و موقعیت تجاری خود را در منطقه حفظ کند، آسیب به یکی از اصلی‌ترین گلوگاه‌های تجاری کشور می‌تواند بر مواضع جمهوری اسلامی حتی در مذاکرات نیز تاثیرگذار باشد؛ به‌ویژه اگر این آسیب‌ها منجر به اختلالات گسترده در تجارت خارجی و آسیب به اقتصاد کشور شود.

در عین حال، تأثیرات این حادثه می‌تواند باعث شکل‌گیری توافقات جدیدی در رابطه با کریدور‌های تجاری و امنیتی ایران در مذاکرات با آمریکا شود. از آنجا که بندر رجایی نقش حیاتی در صادرات و واردات ایران ایفا می‌کند، ممکن است مذاکرات در راستای تأمین امنیت بنادر و خطوط تجاری به عنوان یکی از مسائل محوری در دستور کار قرار گیرد و حتی در این راستا، احتمال دارد ایران و آمریکا به دنبال راهکار‌هایی برای جلوگیری از آسیب به این زیرساخت‌ها و ایجاد همکاری‌های مشترک در حوزه تجارت و حمل‌ونقل دریایی باشند.

حجم مبادلات کالا در بندر شهید رجایی

بندر شهید رجایی با فاصله یکی از مهم‌ترین بنادر تجاری در سواحل خلیج فارس است و اساسا تا پیش از دور تازه تحریم‌های آمریکا در دهه اخیر می‌توانست حتی رقیبی سرسخت برای کشور‌های دیگر منطقه باشد.

مساحت بندر شهید جایی 5700 هکتار است و 2400 هکتار پس‌کرانه دارد. این بندر با ظرفیت بیش از 6 میلیون (TEU) کانتینر در سال بزرگ‌ترین بندر کانتینری کشور است و پیشرفته‌ترین پایانه‌های کانتینری را دارد. این بندر با ظرفیت سالانه جابجایی 90 میلیون تن انواع کالا و ظرفیت سالانه پذیرش بیش از 4 هزار کشتی در انواع کشتی‌های فله‌بر، کانتینری و نفت‌کش، بیش از 53 درصد از عملیات تخلیه و بارگیری کالا در بنادر کشور را به خود اختصاص داده است.

هم چنین این بندر که شامل 40 پست اسکله است به واسطه قرار داشتن در جوار صنایع بزرگ استان و استان‌های تولیدی کشور و همچنین برخورداری از زیرساخت‌های مناسب بخش‌های مختلف حمل و نقل و اتصال به شبکه بین‌المللی راه‌آهن، هوایی و جاده تاریخی ابریشم، بیشترین نقش و سهم را در صنعت حمل و نقلی و توسعه دریا محور ایفا کرده است.

آن طور که گفته می‌شود منطقه ویژه اقتصادی شهید رجایی قابلیت فعالیت در بیش از 50 پایانه و محوطه نگهداری کالا با راهبری بخش خصوصی، 70 درصد ترانزیت کالا، پشتیبانی بیش از 58 درصد عملیات غیرنفتی، 43 درصد عملیات نفتی و تخلیه و بارگیری حدود 85 درصد از عملیات کانتینری در سطح کل بنادر کشور را دارا است.

الحاق 2400 هکتار از اراضی واقع در شمال بندر شهید رجایی و ارتقای مساحت بندر که امکان ایجاد یک شهر لجستیک بندری برای گسترش و توسعه صادرات و واردات را فراهم می‌کند از مهم‌ترین اقدامات در دست اجرا برای این بندر است.

اهمیت بندر شهید رجایی در تبادل حوزه نفت و گاز

بندر رجایی به‌ویژه در بخش‌های نفت، گاز و کالا‌های غیرنفتی فعال است و کریدور‌های تجاری مهمی را برای ایران فراهم می‌آورد. این بندر علاوه بر سرویس‌دهی به ایران، به عنوان یک نقطه اتصال مهم برای کشور‌های منطقه‌ای نظیر عمان، پاکستان و کشور‌های آسیای میانه عمل می‌کند. بندر رجایی با وجود رقابت شدید با بنادر دیگر خاورمیانه، همچنان به عنوان یکی از برجسته‌ترین بنادر ایران شناخته می‌شود.

در سال‌های اخیر، بندر رجایی به یکی از پرکارترین بنادر خاورمیانه تبدیل شده است. به عنوان مثال در سال 2023، بندر رجایی بیش از 75 میلیون و 800 هزار تن کالا را تخلیه و بارگیری کرده است که سهم عمده‌ای از واردات و صادرات ایران را به خود اختصاص می‌دهد. از این میزان، حدود 49 میلیون تن مربوط به کالا‌های غیرنفتی بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل 18 درصد افزایش داشته است. همچنین، در این مدت، 4 هزار و 580 فروند کشتی در این بندر پهلو گرفته‌اند. کالا‌های مبادلاتی غیر نفتی ایران در بندر رجایی به ویژه به کشور‌های آسیای میانه، روسیه و اروپا صادر می‌شوند.

وضعیت ترانزیت کالا از بندر شهید رجایی در سال 1403

از ابتدای فروردین تا پایان بهمن‌ماه 1403 در مجموع 77 میلیون و 508 هزار و 908 تُن کالای نفتی و غیرنفتی در منطقه ویژه اقتصادی بندر شهید رجایی تخلیه و بارگیری شده است. از این میزان کالا 51 میلیون و 580 هزار و 53 تُن کالای غیرنفتی بوده‌اند.

اسفندماه 1403 حسین عباس‌نژاد، مدیرکل بنادر و دریانوردی هرمزگان در گفت‌و‌گو با خبرگزاری جوان اعلام کرد که بیش از 40 میلیون و 618 هزار تُن از جابجایی کالا در اسکله شهید رجایی، صادرات به کشور‌های هدف بوده است.

در طول 10 ماه اول سال 1403 در بندر شهید رجایی بیش از 103 میلیون تُن کالای نفتی و غیرنفتی جابه‌جا شده است. از این میزان 47 میلیون و 736 هزار و 361 تُن کالای صادراتی بوده که بیش از 40 میلیون و 618 هزار تُن آن به کشور‌های هدف صادر شده است.

بر اساس آمار اعلامی عباس‌نژاد، از مجموع تخلیه و بارگیری‌های ثبت شده در ده ماهه اول سال گذشته، 32 میلیون و 513 هزار و 781 تُن کالای غیرنفتی و هشت میلیون و 104 هزار و 359 تن نیز کالای نفتی بوده از طریق بندر شهید رجایی صادر شده است.

مدیر منطقه ویژه اقتصادی بندر شهید رجایی، میزان کاپوتاژ ثبت شده در 11 ماهه منتهی به بهمن سال 1403 را برابر با 16 میلیون و 164 هزار و 893 تُن اعلام کرد و گفت: در این بازه زمانی هفت میلیون و 521 هزار و 276 تُن کالای غیرنفتی ترانزیت شده که نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن، 22.2 درصد افزایش داشته است.

همچنین از مجموع 2 میلیون و 499 هزار و 335 TEU عملیات تخلیه و بارگیری کانتینری در بنادر استان هرمزگان، 2 میلیون و 223 هزار و 622 TEU در بندر شهید رجایی بوده است.

این اعداد و ارقام نشان می‌دهد خسارت‌های وارد شده به بندر شهید رجایی، بسیار فراتر از آسیب‌ها و ویرانی‌های ناشی از انفجار و آتش‌سوزی است.