احکام قرض به شرط زیاده

حکم قرض به شرط زیاده چیست ؟

قرض در لغت به معنی عاریه دادن و در اصطلاح فقهی به عقدی گفته می‌شود که به موجب آن، یک نفر (قرض‌دهنده) مالی را به شخص دیگر (قرض‌گیرنده) می‌دهد تا او مثل یا قیمت آن را در زمان معینی به او برگرداند.

قرض به شرط زیاده، که به ربا نیز معروف است، نوعی قرض است که در آن قرض‌دهنده شرط می‌کند که قرض‌گیرنده علاوه بر اصل قرض، مبلغی اضافی نیز به او بپردازد. ربا در اسلام حرام است و از گناهان کبیره محسوب می‌شود.

رِبایِ قَرضی یا قَرضِ رَبَوی شرط کردن هر نوع زیاده و منفعت‌ مادی یا غیرمادی در ضمن عقد قرض، به نفع قرض‌دهنده یا شخص ثالث است. ربای قرضی در مقابل ربای مُعاملی است که در معاوضه و معامله محقق می‌شود. قرض ربوی، سه شرط (قرارداد قرض، شرط به زیاده، هر نوع زیاده به نفع قرض‌دهنده یا شخص ثالث) دارد و اگر یک یا چند شرط وجود نداشته باشد، ربا نیست.

تمدید مهلت بدهی و دَیْن با شرط پرداخت مبلغی بیشتر از قرض (ربای اِمهالی و جاهلی) در بعضی از مصادیق با قرض ربوی مشترک است. از نظر شرعی، شرط به زیاده در قرض یا تمدید مهلت پرداخت آن، ربا و حرام است.

اگر در ضمن قرض شرط زیاده نشده باشد اما قرض‌گیرنده، موقع پرداخت بدهی، مقداری زیاده بپردازد، اخذ آن برای قرض‌دهنده ایراد ندارد حتی این اضافه پرداخت بر قرض گیرنده به عنوان تشویق به امر قرض‌الحسنه مستحب می‌باشد.

قرض به شرط زیاده، که اصطلاحاً ربا نامیده می‌شود، در اسلام حرام و ممنوع است. ربا به دو نوع ربا قرضی و ربا معاملی تقسیم می‌شود.

تفاوت ربای قرضی و ربای مُعاملی :

در منابع فقهی ربا به دو نوع ربای معاملی و ربای قرضی تقسیم شده است.

اشتراک ربای معاملی و قرضی، در وجود منفعتی افزون بر اصل مال است و تفاوت اصلی این دو در این است که ربای معاملی، در معاوضه و معامله محقق می‌شود، اما ربای قرضی تنها در عقد قرض یا تمدید مهلت پرداخت بدهی وجود دارد. همچنین شرایط تحقق این دو متفاوت است. ربای معاملی در معاوضه دو شیء و کالای هم‌جنس است که معیار سنجش آنها «وزن‌کردن» (کالای موزون) یا «پیمانه‌کردن» باشد؛ اما در ربای قرضی، هم‌جنس بودن یا نوع خاصی از کالا شرط تحقق ربا نیست.

شرط زیاده در قرض دو گونه است: عینی و حکمی.

در زیاده عینی پرداخت کالا یا مبلغ اضافه شرط می‌شود؛ مثلا قرض دهنده می‌گوید: ده میلیون تومان به تو قرض می‌دهم به شرط اینکه یک میلیون تومان اضافه به من پس بدهی یا فلان کالایی را به من بدهی.

در زیاده حکمی انجام کاری شرط می‌شود؛ مثلا در صورتی قرض داده می‌شود که پیش از آن مبلغی را برای مدتی در نزد صندوق، سپرده‌گذاری شده باشد.

مصادیق ربا :

ربا صور مختلفی دارد که برخی از آنها عبارتند از:

• قرض دادن پول با شرط دریافت سود

• قرض دادن کالایی با شرط دریافت کالای مشابه با ارزش بیشتر

• تمدید مهلت پرداخت قرض با شرط دریافت سود

• پیش‌خرید کالایی با قیمتی بیشتر از قیمت روز

• شرط انجام کار یا خدمتی به نفع قرض‌دهنده

• شرط وکالت یا ضمانت به نفع قرض‌دهنده

استثنائات حرمت ربا :

در برخی موارد خاص، ربا جایز است. از جمله:

• ربا در معاملات

• ربا در قرض دادن به افراد فقیر و نیازمند

• ربا در قرض دادن به دولت اسلامی

حکم شرعی ربا :

ربا در اسلام از گناهان کبیره و حرام است و قرض‌دهنده و قرض‌گیرنده هر دو مرتکب گناه می‌شوند و تمام فقهای اسلام بر حرمت آن اتفاق نظر دارند. 

توبه از ربا :

اگر کسی مرتکب ربا شده است، باید از خداوند توبه کند و اصل قرض را به قرض‌گیرنده برگرداند.

دلایل حرام بودن ربا :

ظلم و ستم به قرض گیرنده: ربا باعث می‌شود که قرض گیرنده تحت فشار و ستم قرار گرفته و مجبور به پرداخت مبالغی بیش از آنچه که دریافت کرده است، شود.

اخلال در نظام اقتصادی: ربا باعث می‌شود که پول به جای اینکه در فعالیت‌های تولیدی و اقتصادی به کار گرفته شود، در چرخه رباخواری و سودجویی قرار گرفته و از رونق تولید و اشتغال بکاهد.

مفاسد اجتماعی: ربا باعث ایجاد کینه و دشمنی بین افراد جامعه و بروز مفاسد اجتماعی می‌شود.

مسأله : شرط زیاده در ضمن قرض که موجب ربا می شود، دارای اقسامی است که عبارتند از:

الف. زیادۀ عینی: قرض دهنده شرط نماید که قرض گیرنده علاوه بر اصل قرض، مالی را اضافه بپردازد و فرق ندارد آن مال وزنی باشد یا عددی یا غیر آن، چه همجنس باشد و چه ناهمجنس باشد.

ب. زیادۀ عملی: قرض دهنده شرط نماید که قرض گیرنده عملی که دارای ارزش مالی است برای او انجام دهد؛ زیادی عملی دو نوع است:

1. زیادی عملی غیر عبادی: مثل اینکه قرض دهنده به دیگری یک میلیون تومان پول قرض دهد و شرط کند که قرض گیرنده به‌طور مجّانی ماشین وی را تعمیر کند یا برای او لباس بدوزد.

2. زیادی عملی عبادی: مثل اینکه قرض دهنده 10 میلیون تومان به دیگری قرض دهد به شرط اینکه وی یک ماه روزۀ قضا برای پدرش که فوت شده انجام دهد، یا یک سال نماز قضا برای متوفّیٰ بخواند یا یک دور ختم قرآن برای اموات او انجام دهد؛

البتّه، اگر عمل عرفاً ارزش مالی نداشته و صرفاً ارزش اخروی داشته باشد، ربا به حساب نمی آید، مثل اینکه به شخصی قرض دهد به شرط اینکه برای پدرش یک حمد و سوره بخواند یا یک صلوات بفرستد.

ج. زیادۀ صفتی (وصفی):

مثال1: قرض دهنده مقداری طلای شکسته را قرض دهد و شرط کند به همان وزن طلای ساخته (حلقه، النگو و… ) پس بگیرد.

مثال2: قرض دهنده 10 کیلوگرم برنج نامرغوب قرض بدهد و شرط کند 10 کیلوگرم برنج مرغوب که دارای قیمت بیشتر است پس بگیرد.

د. زیادۀ انتفاع یا منفعت:

مثال1: قرض دهنده مبلغی را قرض دهد، به شرط آنکه در خانۀ قرض گیرنده به‌طور مجّانی به مدّت یک سال ساکن شود.

بنابراین، رهن خالص منزل، آپارتمان، مغازه و اماکن تجاری اگر به صورت فوق واقع شود، رباست، هرچند از مبلغ مذکور در عرف تعبیر به «ودیعه» یا «پول پیش» یا «رهن» گردد؛

البتّه، طرفین می‌توانند برای آنکه به هدف مذکور برسند، از قراردادهای دیگری – غیر از قرض مشروط – استفاده کنند که توضیح مفصّل آن در فصل «اجاره»، مبحث «رهن و اجاره» ذکر شد.

مثال2: قرض دهنده مبلغی را قرض دهد، به شرط اینکه ماشین طرف مقابل به مدّت یک ماه به صورت عاریه در اختیار قرض دهنده باشد.

ه‍. زیادۀ حکمی:

مثال1: قرض به شرط قرض: فرد 10 میلیون تومان سه ماهه قرض دهد، به شرط اینکه طرف مقابل هم در موقع احتیاج، 10 میلیون تومان سه ماهه به او قرض دهد.

بنابراین، آنچه در بعضی از بانک ها و صندوق های قرض‌الحسنه رایج شده که متقاضی وام باید مثلاً یک سوّم مبلغ وام درخواستی را مدّت چند ماه زودتر در بانک یا صندوق به عنوان حساب پس‌انداز بگذارد تا اینکه به او وام داده شود، چنانچه فرد متقاضی وام در هنگام افتتاح حساب (قرض اول) با بانک یا صندوق شرط نماید که پس از مدّتی به وی وام دهند، قرض اوّل ربا بوده و جایز نیست.

مثال2: قرض به شرط پرداخت حقّ عضویّت ثابت: صندوق ­ قرض‌الحسنه ­ برای افزایش موجودی صندوق و اعطای وام بیشتر یا وام دادن به نفرات بیشتر، پرداخت حقّ عضویّت ثابتی را بامتقاضی وام شرط نماید؛

به این صورت که هنگام تعلّق وام به فرد متقاضی (با قرعه یا بدون قرعه)، در ضمن اعطای وام به وی شرط شود علاوه بر مبلغ ادای دین، مبالغی ماهانه بابت حقّ عضویّت ثابت بپردازد و این حقّ عضویّت، جزء طلبکاری وی از صندوق منظور می شود.

مثال3: قرض به شرط انسداد حساب: بانک یا مؤسّسۀ مالی اعتباری یا صندوق 50 میلیون تومان قرض دهد به شرط آنکه موجودی حساب قرض گیرنده به مبلغ 10 میلیون تومان که قبلاً افتتاح حساب کرده، مسدود باشد و وام گیرنده حقّ برداشت از حساب خویش را تا پرداخت آخرین قسط قرضش نداشته باشد.

شایان ذکر است، این قسم، از نظر فقهی و شرعی نوعی زیادی محسوب می‌شود، هرچند عرف مردم آن را زیاده نمی دانند.

مسأله : در ربوی شدن قرض فرقی ندارد زیاده‌ای که بر عهدۀ قرض گیرنده شرط شده، با اصل مالی که قرض گرفته، هم جنس باشد یا نه.

همچنین، در قرض ربوی، وزنی یا پیمانه ای بودن کالای قرض داده شده شرط نیست، بلکه در غیر اشیای وزنی یا پیمانه ای – مانند اشیای عددی – نیز ربای قرضی محقّق می‌شود.

مسئله :

1. در قرض مثلی، مقرض می­‌تواند شرط کند که به غیر از آن جنس ادای قرض شود؛ به شرطی­ که از نظر قیمت، بیشتر از جنس قرض گرفته شده، نباشد.

2. در صورت تراضی طرفین، جایز است به­‌جای مثل در مثلیّات و به­جای قیمت در قیمیّات، جنس دیگری پرداخت شود.

3. محصولات کارخانه­‌ها، مانند ظروف بلور، چینی، یخچال، توپ پارچه ملحق به مثلیّات است.

گردآوری: بخش مذهبی موزستان