امتحانات نهاییِ بی‌یال و دم و اشکم
گزارش «شرق» از امتحانات نهایی امسال؛ از سؤالات مبهم با چند پاسخ تا آسیب‌شناسی مشکلات جاری
همیشه از غول کنکور و دردسرهای دانش‌آموزان در هنگامه عبور از هفت‌خان برای رسیدن به صندلی‌های دانشگاه صحبت می‌شود. حالا اما به نظر می‌رسد زمین بازی تغییر کرده است و امتحانات نهایی هم دست و پای همین غول‌اند.
همیشه از غول کنکور و دردسرهای دانش‌آموزان در هنگامه عبور از هفت‌خان برای رسیدن به صندلی‌های دانشگاه صحبت می‌شود. حالا اما به نظر می‌رسد زمین بازی تغییر کرده است و امتحانات نهایی هم دست و پای همین غول‌اند. به ویژه آنکه حالا پایه دهم و یازدهم هم به ماراتن امتحانات نهایی رسیده‌اند و استرس سال آخر کِش آمده و در دو سال جلوتر هم نشت کرده است. از آن طرف به طور قطعی اعلام شده که تأثیر معدل یا سوابق تحصیلی در کنکور نظام جدید برای تمامی داوطلبان گروه‌های ریاضی، تجربی و انسانی امسال 50 درصد خواهد بود.
این وضعیت در حالی است که هنوز زیرساخت‌های لازم برای استانداردسازی فضاهای آموزشی به ویژه در زمان امتحانات نهایی مهیا نیست. این روزها در هر مجلس و محفلی گلایه و شکایت دانش‌آموزان و والدین‌شان از بی‌نظمی و بی‌برنامگی آموزش و پرورش در برگزاری امتحانات مطرح است.
از گرفتن کارت ورود به جلسه که به نظر می‌رسید ساده‌ترین بخش ماجراست، گرفته تا کیفیت حوزه‌های امتحانی و بلوای همیشگی لورفتن و نرفتن سؤالات. حالا هم تشکیک بر سر پاسخ‌نامه برخی دروس و طرح بعضی از سؤالات. والدین تعدادی از دانش‌آموزان در گفت‌وگو با «شرق» از همان روزهای پیش از برگزاری امتحانات بارها از نحوه صدور کارت ورود به جلسه و ساعات متمادی صرف وقت و کلافگی و استرسی که فرزندان‌شان در آن روزها تجربه کرده بودند، شکوه داشتند. برخی از دانش‌آموزان می‌گفتند: «دچار استرس و سردرگمی هستیم. چرا روابط‌عمومی وزارتخانه اطلاعیه‌ای درباره ناتوان‌بودن خود نمی‌دهد؟ چرا هیچ‌کس پاسخ‌گو نیست؟ لطفا تکلیف ما دانش‌آموزان را مشخص کنید و از استرس و فشار روانی ما کم کنید». کار به جایی رسید که خود وزارت آموزش و پرورش نیز این اختلال را پذیرفت و ماجرا به قدری بزرگ بود که کار به حاشا هم نرسید. همان موقع این وزارتخانه خبر داد که به دلیل مشکل در صدور کارت ورود به جلسه، امتحانِ اولِ دانش‌آموزان را لغو و به تاریخ دیگری موکول کرده است. حتی شیوا قاسمی‌پور، عضو هیئت‌رئیسه کمیسیون آموزش هم این ماجرا را ضعف در زیرساخت‌های آموزش و پرورش خواند که به هیچ عنوان قابل پذیرش نیست؛ «ضعف امروز آموزش و پرورش موجب تجدیدنظر در واگذاری اختیارات به آموزش و پرورش می‌شود». پس از آن هم حادثه سقوط هلی‌کوپتر برای رئیس‌جمهور فقید پیش آمد و دوباره امتحانات دانش‌آموزان برای چند روزی به تعویق افتاد.
سؤالات مبهم، پاسخهای محتمل
به هر ضرب و زوری بود امتحانات برگزار شد، اما گلایه‌ها از بی‌نظمی حوزه‌های امتحانی و استرس بی‌شماری که برخی دانش‌آموزان تجربه کردند، ادامه داشت. مهم‌ترین بخش این شکوه‌ها مربوط به سؤالات برخی از دروس بود که دانش‌آموزان و والدین‌شان در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک گذاشتند. آزمون دینی یا همان دین و زندگی پایه دهم یکی از بحث‌برانگیزترین امتحانات نهایی امسال بود. مثلا در یکی از سؤالات درس دینی پایه دهم گفته شده بود: «آیا اسلام شکل پوشش را معین کرده است؟ توضیح دهید». والدین معتقدند پاسخ‌نامه ارائه‌شده از سوی آموزش و پرورش پاسخ مدنظر درمورد چگونگی و نوع پوشش است، نه شکل پوشش. براساس متن کتاب نیز شکل پوشش شامل چگونگی و نوع پوشش است که اسلام معین نکرده و حدود پوشش است که اسلام معین کرده است. به گفته برخی معلمان و والدین دانش‌آموزان می‌توان نتیجه گرفت پاسخ‌هایی که درمورد حدود پوشش است هم درست هستند. یکی از والدین می‌گوید «این سؤال گمراه‌کننده است که خواسته با بله یا خیر پاسخ داده شود. لطفا رسیدگی کنید تا حقی ضایع نشود». حرف والدین روشن است؛ فرزندان‌شان به‌سختی حفظیات را از بر کردهاند و نباید در پاسخ‌نامه آنها را گمراه کرد.
از دبیرستان فرزانگان 2 هم برخی به اشکالات پاسخ‌نامه درس دین و زندگی دوازدهم اشاره کردهاند؛ از جمله سؤالی که درباره دلایل حرام‌شمردن قمار پرسیده شده است؛ «در کلید، ویژگی حکم‌کننده به عنوان دلیل حرام‌شمردن عنوان شده و بارم نیم هم دارد. در‌صورتی‌که دلایل حرام‌شمردن قمار طبق آیه ص 98 گناهش بزرگ‌تر از منفعتش است. اما طبق متن پاراگراف دوم که در کلید هم ذکر شده بارم کمتری دارد و باید قسمت اول که در کلید گفته خداوند نصیحتگر حقیقی است و… حذف شود. چون دلیل حرام‌شمردن نیست ویژگی حکم‌کننده است، نه دلیل حکم». البته درباره کلید سؤالات 22 و 26 این درس در پایه دوازدهم هم شبهات یا به تعبیر دقیق‌تر نکاتی مطرح است که البته برای جلوگیری از تفصیل، از طرح جزئیات آن در این گزارش پرهیز می‌شود.
درخواست مداخله دبیرخانه کشوری برخی دروس
این اعتراضات و شبهات فقط مربوط به درس دین و زندگی نیست و دانش‌آموزان و والدین آنها خواستار تجدید در پاسخ‌نامه درس هندسه پایه دوازدهم هم هستند. جمعی از اولیای دوازدهم در نامه‌ای که در شبکه‌های اجتماعی منتشر کردهاند، مدعی شده‌اند که دبیرخانه درس دین و زندگی رکورد اشتباه در ارائه پاسخ‌نامه را شکسته است. آنها گفته‌اند: «با توجه به اهمیت درس دین و زندگی و ضریب بالای این درس در تراز سوابق تحصیلی داوطلبان ورود به دانشگاه‌ها، انتظار می‌رفت در طراحی شفاف سؤالات که در راهنمای اولیه طراحی سؤالات آمده است و ارائه کلید تصحیح دقیق، اهتمام ویژه‌ای به کار می‌رفت. همچنین انتظار بر این بود که سؤالات بدون اینکه دانش‌آموز را به خطا بیندازد طرح یا در اصلاح پاسخ‌نامه دقت بیشتری می‌شد». آنها خطاب به وزیر آموزش و پرورش گفته‌اند دانش‌آموزان کجا دادخواهی کنند و به کجا پناه ببرند؟
جمعی دیگر از اولیای دانش‌آموزان هم خواستار ورود دبیرخانه درس ریاضی هستند و معتقدند پاسخ‌نامه درس هندسه دوازدهم هم به تجدیدنظر نیاز دارد؛ «علیرغم تأکید تمامی روش‌های جدید آموزشی دنیا و کشور و همچنین سند تحول بنیادین آموزش و پرورش بر ایجاد بستر مناسب خلاقیت و شکوفایی استعدادهای دانش‌آموزان، متأسفانه در پاسخ‌نامه و کلیدهای امتحانات نهایی دروسی مثل ریاضی، هندسه، شیمی، فیزیک، گسسته و حسابان مشاهده می‌شود که برای سؤالی، یک، دو و حتی سه راه‌حل پیشنهاد شده است. ولی همگی کارشناسان اذعان دارند ممکن است یک مسئله بیش از اینها راه‌حل داشته باشد و طراح آنها را در نظر نگرفته باشد». این والدین توضیح داده‌اند: «به عنوان مثال، در آزمون اخیر هندسه پایه دوازدهم که آزمونی دشوار و زمان‌بر بود، در سؤال آخر که به زعم برخی سؤالی مشابه سؤالات کنکور بود، علاوه بر راه‌حل‌های پیشنهادی دبیرخانه، راه‌حل‌های خلاقانه دیگری وجود دارد که در کتاب درسی هم موجود است و به جواب درست می‌رسد. بنابراین لطفا در این گونه دروس در کلید تصحیح برای مصحح که خود احتمالا دبیری زبده و حاذق است، محدودیتی قائل نشده و تمامی راه‌حل‌های یک سؤال که در کتاب درسی مطرح شده و به جواب درست می‌رسد را قبول کنید تا حق دانش‌آموزان خلاق و نوآور نادیده گرفته نشده و از ادامه راه دلسرد نشوند».
شبهات درباره امتحان نهایی درس زیست‌شناسی پایه دهم تجربی هم به همین منوال است. به گفته والدین، «طبق فایلی که آموزش و پرورش منتشر کرده، طرح سؤالی که پاسخ آنها وابسته به حفظ‌کردن قید باشد، ممنوع است. ولی متأسفانه دو سؤال از بخش صحیح و غلط مربوط به حفظ قید است (بخش پ و ج: هر دو آنها عبارات غلط بودند که تکه نادرست‌شان مربوط به وجود کلمه «همه» است)». آنها نیز از دبیرخانه کشوری درس زیست‌شناسی خواسته‌اند به موضوع ورود پیدا کند تا حقی از دانش‌آموزان ضایع نشود.
حاشیه‌هایی که نور‌ٌ علی نور بودند
اما مشکلات دانش‌آموزان در امتحانات نهایی امسال به موارد گفته‌شده محدود نبود. نقش حواشی برخی حوزه‌های امتحانی هم در افزایش استرس دانش‌آموزان انکارناشدنی است. مسائل ریز و درشتی که البته محدود به امسال نیست. مثلا خرابی کولر حوزه‌های امتحانی به‌ویژه در شهرهای گرم و کویری که می‌تواند آنها را دچار کلافگی و حتی گرمازدگی کند یا نداشتن سالن‌هایی با تهویه مناسب. سایلنت‌نبودن تلفن همراه مراقبان، رسیدن مداوم پیام یا زنگ‌خوردن تلفن برخی از آنها. حتی پاسخ‌گویی آنها به تلفن در حین مراقبت از امتحان. پایین‌بودن کیفیت برگه‌های امتحانی در برخی حوزه‌ها و بی‌اطلاعی مراقبان از جزئیات سؤالات. یکی از والدین می‌گوید: «وقتی مراقبان حوزه اطلاعات کامل ندارند، چرا درباره سؤالات نظر می‌دهند. در امتحان شیمی پایه دهم برای محاسبه جرم اتمی میانگین دو ایزوتوپ درصد فراوانی موجود در شکل تیره شده و غیرقابل تشخیص بوده است، به همین دلیل مراقب‌ها سلیقه‌ای عمل کردند. برخی نسخه پی‌دی‌اف را چک کردند و درست به بچه‌ها اطلاع‌رسانی کردند، اما برخی هم به اشتباه به جای عدد 20 به بچه‌ها عدد 25 را گفتند و تمام محاسبات بچه‌ها اشتباه شد. روان پسرم را به هم ریختند». در کنار تمامی این مشکلات، بازار خرید و فروش سؤالات هم داغ بود و برخی کانال‌های تلگرامی کاسبی‌شان به راه. این کانال‌ها با سوءاستفاده از جو روانی دانش‌آموزان، شماره یک کارت بانکی را ارائه می‌دادند و به متقاضیان می‌گفتند در ازای واریز پول، سؤالات امتحانات را برای آنها ارسال خواهند کرد. ماجرایی که مانند هر کلاهبرداری مشابه دیگری، قربانیان خود را خواهد داشت.
نگاه مهم کارشناسی
محمدرضا نیک‌نژاد، کارشناس حوزه آموزش و معلم، به آسیب‌شناسی مشکلات موجود می‌پردازد و به «شرق» می‌گوید: «در ایران گرفتاری‌های خیلی زیادی در حوزه آموزش و پرورش وجود دارد. به نظر می‌رسد درگیری ذهنی وزرا و تیم آنها هم چندان اولویت‌های آموزشی نیستند. بخش زیادی از موضوعاتی که به آن مشغول هستند، درگیری‌های سیاسی و جلب رضایت بالادستی‌ها و نهادهای فراساختاری است».
او به طرح تأثیر 40درصدی آزمون‌های نهایی سه‌ساله در کنکور اشاره می‌کند: «طرحی رسیده و شورای عالی آموزش و پرورش هم آن را تصویب کرده است. برای این موضوع به یک برنامه‌ریزی نیاز داشتیم. قبلا فقط در سال دوازدهم امتحانات نهایی برگزار می‌شد. برگزاری امتحانات نهایی فرم خاصی دارد. دانش‌آموزان در مدرسه خودشان امتحان نمی‌دهند و به مدرسه دیگری می‌روند و سؤالات توسط افراد دیگری تصحیح می‌شوند. بنابراین مسئولان باید از قبل برای این روند برنامه‌ریزی می‌داشتند». نیک‌نژاد ادامه می‌دهد: «امسال درگیری امتحانات نهایی سه برابر شده است؛ چون قبلا فقط سال دوازدهمی‌ها امتحان نهایی می‌دادند، اما الان پایه‌های دهم و یازدهم هم به آن اضافه شده است. موضوع آموزش بسیار مهم است. کشورهای پیشرو در حوزه آموزش چنین تغییراتی را یک‌دفعه انجام نمی‌دهند؛ در دوره‌های پنج‌ساله و حتی 10ساله به تدریج و به شکل پایلوت این کار را انجام می‌دهند. مدارس و مناطقی را انتخاب می‌کنند و در این مدت با آزمون و خطا پیش می‌روند. خوبی‌هایش را تقویت و بدی‌هایش را تضعیف می‌کنند. در نهایت وقتی به چارچوب مشخصی رسیدند، طرح را اجرائی می‌کنند».
او تأکید می‌کند: «البته بدون این روال هم می‌شود کار کرد، اما به قیمتی گزاف؛ به این قیمت که بخش بزرگی از دانش‌آموزانی که در سال‌های اول اجرای این طرح قرار دارند، آسیب می‌بینند. این موضوع به کارهای اجرائی و پژوهشی نیاز دارد. تغییری عمده برای پنج، شش میلیون نفر در پایه متوسطه دوم را نمی‌شود یک‌دفعه رقم زد. برای این تغییر برنامه با این همه مخاطبی که ممکن است تحت تأثیر آن باشند، به برنامه‌ریزی منسجم و طرحی مشخص نیاز دارد».
این متخصص حوزه آموزش درباره مشکلات ساختاری حوزه‌های امتحانی که هم در روند برگزاری امتحانات مؤثر است و هم در حال و تمرکز دانش‌آموزان، اشاره می‌کند: «اخباری می‌رسد مبنی بر اینکه مدارس امکانات لازم را برای برگزاری امتحانات نهایی ندارند. یک‌‌سری حوزه در سطح مناطق داریم، اینها مدارسی هستند که امکانات خاصی برای امتحانات نهایی دارند؛ مثلا سالن امتحانات قابل قبولی دارند، تعداد مراقبان آنها کافی است و سالن‌های امتحانات تهویه نسبتا مناسبی دارند. پیش از این در این مدارس امتحانات پایه‌های دوازدهم برگزار می‌شد. امسال اما پایه‌های دهم، یازدهم و دوازدهم برای امتحانات نهایی مجبور بودند به مدارسی بروند که عموما امکانات تهویه‌ای مناسبی ندارند؛ مدارس برای تابستان که طراحی نشده‌اند، برای 9 ماهی طراحی شده‌اند که عموما هوا خیلی گرم نیست».
او معتقد است یکی از دغدغه‌های کنونی دانش‌آموزان، ساختار امتحانات است؛ «قبلا در پایه‌های دهم و یازدهم معلم خود دانش‌آموزان از آنها امتحان می‌گرفت؛ یعنی معلم در همان چارچوبی که تدریس کرده بود، امتحان هم می‌گرفت. دانش‌آموزان معمولا نمراتی در حد انتظار خودشان می‌گرفتند و اعتراضی هم نداشتند. اما الان در این دو پایه هم دانش‌آموزان باید سؤالات کسی به جز معلمان خودشان را پاسخ دهند. هر معلم هم سلیقه ویژه خودش را دارد. مدعی هستند از پیش به معلمان توصیه کردهاند سؤالات را مفهومی‌تر طرح کنند و چارچوب‌ها را تغییر دهند. من خودم معلم هستم، اما ندیدم در این زمینه واقعا کاری انجام شود». این معلم تأکید می‌کند: «اگر قرار بود چارچوب امتحانات برای پایه‌های دهم، یازدهم و دوازدهم تغییر کند، باید از پیش این موضوع را با معلمان، دانش‌آموزان و خانواده‌های آنها مطرح می‌کردند تا هر سه گروه خودشان را برای چنین سؤالاتی آماده کنند. اما چنین اتفاقی نیفتاده و دانش‌آموزان با فرم متفاوتی از سؤالات مواجه شده‌اند. بنابراین این آشفتگی ایجاد شده و متأسفانه اولین گروهی که آسیب دیده‌اند، دانش‌آموزان هستند. در‌واقع استرس سال کنکور به سه سال قبل گسترش پیدا کرده است».
مریم لطفی
