زندگی و آثار زین الدین علی بن حسین انصاری

داستان یک طبیب: زندگی و دستاوردهای حاج زین الدین عطار

زندگینامه زین الدین علی بن حسین انصاری

حاج زین‌الدین عطار، نام اصلی علی بن حسین بن علی بن محمد بن حسن بن محمود بن فضل‌الله بن مسعود بن محمد بن ابومحمد بن عبدالله انصاری بود. او یکی از بزرگترین پزشکان و داروسازان اواخر قرن هشتم و اوائل قرن نهم هجری بود. ذکر اسم او در تمامی کتب مربوط به دوران خود، هم در زمینهٔ پزشکی و هم در منابع تاریخی، نشان‌دهندهٔ جایگاه برجسته او در علم و پزشکی است.  

اصل و نسب حاج زین عطار به وساطت‌هایی که ذکر شده است، به عارف بزرگ قرن پنجم هجری، خواجه عبدالله انصاری، بازمی‌گردد. پدر وی به نام جمال‌الدین حسین، یکی از بزرگترین پزشکان مشهور اصفهان بود و چند سال پیش از تولد حاج زین‌الدین به شیراز آمده و در آنجا ساکن شده بود.

در دوران پس از هجوم به ربع رشیدی و نابودی مراکز پزشکی، دانشمندان و پزشکان از سراسر کشور به دنبال یافتن مکانی امن و حکومتی دانش‌دوست و علم‌پرور بودند. شهر شیراز و منطقه پارس به دلیل امنیت فراهم شده توسط اتابکان فارس و پس از آن خاندان‌های اینجو و آل مظفر، به عنوان یک جزیره امن برای دانشمندان و پزشکان در قرن هشتم و نهم هجری شناخته می‌شد. حاج زین‌الدین عطار نیز در این محیط آمن و دانش‌دوست، مراحل رشد و بالندگی خود را طی کرد.

گزارش‌ها حاکی از وجود تعداد زیادی مدارس و دارالشفاه در این خطه است و شاهد بر این است که این منطقه، بویژه شهر شیراز، جایگاه ویژه‌ای در پذیرش دانشمندان و پزشکان داشته است. اینجا محل زندگی و فعالیت بزرگان ادبی مانند سعدی و حافظ، همچنین پزشکان برجسته‌ای چون منصور بن محمد، نویسندهٔ کتاب معروف “تشریح الابدان”، و علی بن حسین انصاری بوده است. این امانت و امنیت در زمینهٔ علم و پزشکی، جذب دانشمندان و پزشکان به این منطقه را تسهیل کرده است.

در ختم حکایت، پدر حاج زین‌الدین عطار یعنی جمال‌الدین حسین، که خود یک پزشک معروف از اصفهان بود، به شیراز مهاجرت کرده و اینجا ساکن شده است. این مهاجرت به دلیل از هم پاشیدن دانشمندان در دوران هجومات مغول و تداوم امنیت در منطقه، امکان پیشرفت علم و پزشکی را برای حاج زین‌الدین عطار و سایر دانشمندان آن دوران فراهم کرده است.

در مورد اوایل زندگی حاج زین‌الدین عطار و چگونگی تحصیلات و اساتید وی، اطلاعات دقیقی در دست نیست. اما معلوم است که او در کودکی و جوانی تحت نظر و توجه پدرش، جمال‌الدین حسین، که خود یک دانشمند معروف از اصفهان بود، تربیت یافته است. احتمالاً از مکتب دانشمندان آن خطه علوم مختلف را فرا گرفته است. به نظر می‌رسد که حاج زین‌الدین عطار از جوانی به دلیل دانش و تخصص خود، جایگاه و شهرتی در خطه جنوب ایران پیدا کرده و به عنوان یک فرد معروف و بزرگ در علم و پزشکی شناخته شده است.

در دوران حکومت شاه شجاع، حاج زین‌الدین عطار به عنوان طبیب مخصوص شاهزاده بدیع الجمال، همسر مبارزالدین محمد و مادر سلطان بایزید مظفری، مورد توجه وی قرار گرفت. او به عنوان پزشک دربار وی فعالیت کرد و به مدت 16 سال از سال 760 تا 776 هجری قمری، مقام طبابت مخصوص دربار را بر عهده داشت. در این دوران، حاج زین‌الدین عطار به شدت معروف و احترام‌زاده بوده و با شهرتی فراگیر در زمینه پزشکی به دلیل تخصص و تجربه‌اش شناخته شده است. این ارتباط او با دربار شاه شجاع و همسر او نیز نشان‌دهنده اعتبار و جایگاه بالای او در حوزه پزشکی است.

پس از دوران شاه شجاع، اطلاعات دقیقی در دست نیست ولی معلوم است که حاج زین‌الدین عطار در مولد شهر شیراز زندگی کرده و در کنار دیگر پزشکان صاحب‌نام خود مانند منصور بن محمد، به تألیفات فراوانی در زمینه علم طب پرداخته است. در این دوران، او به عنوان یکی از مراجع علمی و پزشکان برجسته شهر شیراز محسوب می‌شده و به تألیف کتب مختلف در حوزه پزشکی اقدام کرده است.

در پایان زندگی، حاج زین‌الدین عطار در سال 806 هجری قمری در شهر شیراز در گذشت. او در این دوران به تألیف تالیفات بسیاری پرداخته و به عنوان یک پزشک و دانشمند برجسته در تاریخ علم و پزشکی ایران به یاد مانده است.

فرزندان حاج زین‌الدین عطار 

حاج زین‌الدین عطار دو فرزند به نام‌های حسین و احمد داشت. فرزند ارشد، حسین بن علی، نیز همچون پدرش در زمینه طب و پزشکی فعالیت داشت و طبیبی سرشناس بود. او یک کتاب به نام “اصماح الادویه” را به رشته تحریر درآورد. در تصحیح و اعراب گذاری این کتاب، او به عنوان دلیل تالیف، تصحیح و اصلاح کتاب پدرش، “اختیارات بدیعی” را ذکر کرده است.

فرزند دیگر حاج زین‌الدین عطار، احمد نام داشت و یک مورخ و نویسنده توانا بود. او در سال 760 هجری متولد شد و کتابی با عنوان “سرگذشت فیلسوفان و فضیلت علم و حکمت و تواریخ حکما” نوشت. این کتاب به عنوان یک مؤلف برجسته در زمینه تاریخ و فلسفه شناخته می‌شود. احمد عطار در این کتاب به شرحی از تالیفات پدرش نیز پرداخته است.

به نظر می‌رسد که فرزندان حاج زین‌الدین عطار نیز ادامهٔ میراث علمی و دانشی پدر خود را حفظ و توسعه داده‌اند.

آثار زین الدین علی بن حسین انصاری

حاج زین‌الدین عطار یکی از مشهورترین اطباء ایرانی بوده و آثار زیادی در زمینه پزشکی و تحقیقات علمی به جا گذاشته است. مهم‌ترین اثر او کتاب “اختیارات بدیعی” است که به تصحیح محمد تقی میر چاپ شده است. این کتاب مختصری در کلیات و مآخذ ادویه و نگهداری آن‌ها را پوشش می‌دهد و مقالات آن در بیان مفردات ادویه و مرکبات به حروف تهجی می‌پردازد. کتاب اختیارات بدیعی به سبکی ساده و سلیس نوشته شده و تلاش شده است تا نام فارسی داروها نیز ذکر شود.

اختیارات بدیعی از نظر محتوایی به ترجمه‌های علمی یونانی اطباء معروف نظیر جالینوس، دیسقوریدس، و همچنین اطباء ایرانی مانند شیخ الرئیس ابوعلی سینا و رازی اعتماد دارد. این کتاب به عنوان یک لغت‌نامه برای تسهیل ترجمه لغات عربی به فارسی نیز از یک لغت‌نامه در خاتمه برخوردار است.

علاوه بر “اختیارات بدیعی”، حاج زین‌الدین عطار به تألیف چندین کتاب دیگر نیز پرداخته است. برخی از این آثار عبارتند از:

تحفه السلاطین: در کالبدشناسی.

دستور المتاکلین: در روش به کار بردن غذاها و شربتها در سنین و مکانها و فصل‌های مختلف.

مفتاح الخزاین: یک لغت‌نامه پزشکی.

رساله در زمینه صفات مردان و زنان.

دستور الزراعه: در زمینه کشاورزی.

دستور السعداء: در سخنان خردمندان.

تحفه الخواتین: در زمینه پزشکی زنان.

اختراعات بدیعی: که احتمالاً همان اختیارات بدیعی است.

اسرار النکاح و النساء: در آموزشهای آمیزشی و بهداشت جنسی.

تعدادی از نسخه‌های خطی اختیارات بدیعی نیز در کتابخانه‌ها و موزه‌ها در ایران و برخی کشورهای دیگر موجود است. این اثر تا کنون دو بار چاپ شده، اما اغلاط فراوانی در چاپ‌های اولیه آن وجود دارد.

سخن آخر مقاله درباره ی زین الدین علی بن حسین انصاری

در این مقاله از موزستان، با زندگی و آثار زین الدین عطار آشنا شدیم. او یکی از بزرگترین طبیبان و نویسندگان علمی در تاریخ ایران بوده و کتاب “اختیارات بدیعی” از مهمترین آثار اوست. با دقت به نگاهی به زندگی و ارثیه علمی این شخصیت فرهنگی ایرانی داشتیم و به دنیای دانش پزشکی در دوران او نگاهی انداختیم. امیدواریم که این بررسی، نقد و تحلیل بهتری از ارثیه علمی این عالم بزرگ را به خوانندگان ارائه داده باشد.

  گرد آوری:بخش علمی موزستان