کاوشی در تاریخ و معماری معبد حتشپسوت در مصر باستان
رازهایی که پشت دیوارهای معبد حتشپسوت پنهان شده‌اند
معبد حتشپسوت
معبد حتشپسوت، یکی از شاهکارهای بزرگ معماری و هنری در تاریخ مصر باستان است که به افتخار ملکه حتشپسوت، یکی از مهمترین حکمرانان زن در تاریخ این سرزمین، ساخته شده است. این معبد که به نام “Djeser Djeseru” یا “مقدس‌ترین ها” شناخته می‌شود، نه تنها یک مکان مذهبی بود، بلکه نمادی از قدرت، شکوه و تمجید از ملکه حتشپسوت بود.
در این مقاله، به بررسی معبد حتشپسوت به عنوان یکی از شاهکارهای معماری و فرهنگی مصر باستان می‌پردازیم. سپس به بررسی تاریخچه و ساختار این معبد خواهیم پرداخت .
این مقاله به منابع تاریخی و باستان‌شناسی معتبر تکیه خواهد کرد تا به توضیحات دقیق و عمیقی از معبد حتشپسوت بپردازد. هدف از این مقاله، آشنایی بیشتر مخاطبان با یکی از مهمترین و معروف‌ترین معابد مصر باستان است و امیدواریم که این مطلب به درک بهتری از فرهنگ و هنر این دوره تاریخی کمک کند.
تاریخچه معبد حتشپسوت
معبد حتشپسوت (به مصری: Ḏsr-ḏsrw به معنای “مقدس مقدس”) یکی از شاهکارهای معماری باستانی است که در دوران فرعون حتشپسوت از سلسله هجدهم مصر بنا شده است. این معبد در مقابل شهر اقصر واقع شده و یکی از مهمترین و معروف‌ترین مکانهای باستانی مصر است. مقبره فرعون حتشپسوت، که با نام KV20 شناخته می‌شود، در داخل توده‌ای قرار دارد که توسط ال کورن برای مجتمع سردخانه ساخته شده است. این معبد در فاصله 1 کیلومتری شرقی لوکسور، در لبه بیابان واقع شده و از طریق یک گذرگاه به معبد دره همراه متصل می‌شود.
معبد حتشپسوت با دو محور اصلی که عملکرد دوگانه‌ای دارند، طراحی شده است. محور اصلی شرقی-غربی برای جشنواره‌های خدمت به بارک آمون-ری بکار می‌رفت، در حالی که محور شمالی-جنوبی نماد چرخه زندگی فرعون، از تاج‌گذاری تا تولد دوباره، بود.
ساخت معبد حتشپسوت در طول دوره حکومتی این فرعون صورت گرفت و طی این دوره بارها نقشه‌های ساختمانی اصلاح شدند. طراحی این معبد تحت تأثیر قوی معبد فرعون Mentuhotep II از سلسله یازدهم قرار داشت که شش قرن قبل از آن ساخته شده بود. در طراحی معبد حتشپسوت، محور اصلی که به طور معمول برای مجموعه سردخانه محفوظ می‌بود، به جای آن توسط محراب بارک آمون-ری اشغال شد. همچنین، معبد شامل زیارتگاه‌های متعددی نیز است که در تراس‌های میانی قرار دارند.
معبد حتشپسوت در طول تاریخ خود بارها آسیب دیده است. در دهه‌های پس از مرگ حتشپسوت، در طول حکومت توتموس سوم، ممنوعیتی برای تصاویر و شواهد مربوط به حتشپسوت به عنوان پادشاه مصر اعمال شد. این ممنوعیت که در سال چهل و دوم سلطنت توتموس سوم آغاز شد، هدفش پاک‌سازی اثرات حاکمیت حتشپسوت از تاریخ مصر بود. با این حال، این اقدام تنها به مدت کوتاهی به تعویق افتاد و پس از دو سال، زمانی که آمنهوتپ دوم به تاج و تخت رسید، ممنوعیت لغو شد، اما بسیاری از پاک‌سازی‌ها نیمه تمام باقی ماند.
دلایل دقیق این ممنوعیت مشخص نیست، اما چندین فرضیه در این زمینه مطرح شده است. یکی از فرضیه‌ها، انتقام شخصی است که بر اساس آن حتشپسوت تاج و تخت را به عنوان حاکم انحصاری غصب کرده بود و توتموس سوم احساس می‌کرد که به دلیل این اقدام به آبرو و شرافت خود آسیب دیده است. فرضیه دیگر این است که این اقدام به دلیل مخالفت با مفهوم سلطنت زن بود، زیرا نقش یک زن به عنوان پادشاه در جامعه مصر باستان مورد تأکید و حمایت بود. فرضیه‌ی دیگر نیز مطرح می‌کند که این اقدام به دلیل تنش‌ها و رقابت‌های دودمانی بین دودمان‌های احموسی و توتموسی رخ داده است، و توتموس سوم با حذف حکومت حتشپسوت از تاریخچه سعی در تأکید بر تخت و تاج پسرش، آمنهوتپ دوم، داشته است.
برای اجرای ممنوعیت، روش‌های مختلفی به کار گرفته شد. این شامل خراش دادن ضمایر و پسوندهای مؤنث، بریدن، زبر کردن، صاف کردن، وصله کردن یا پوشاندن تصاویر و عناوین حتشپسوت بود. در برخی جاها تصاویر او با تصاویر افراد دیگر جایگزین شدند، و در برخی موارد حتی تصاویر او به عنوان ملکه برای اعضای خانواده‌های دودمان Thutmosid استفاده شد. روشی دیگر که برای حذف تصاویر از معبد به کار گرفته شد، از بین بردن مجسمه‌های حتشپسوت بود که کارگران آنها را به مکانهای دیگری منتقل کرده و آنها را شکسته و در مخازن دیگر انتقال دادند. اما این مباحث بعد از دو سال که آمنهوتپ دوم به تخت سلطنت نشست، متوقف شد. دلایل این اتفاق هنوز هم یک راز باقی مانده‌اند، اما احتمالاً به دلایل فرهنگی، سیاسی یا دینی برمی‌گردد.
در دوره آمارنا، که آخناتون دستور داد تصاویر خدایان مصری، به ویژه آمون، پاک شوند، معبد دوباره مورد استفاده قرار گرفت. اما زلزله‌ها و سایر حوادث طبیعی در طول تاریخ باعث آسیب‌های بیشتری به این معبد شده‌اند.
در دوره مدرن، بسیاری از محققان و باستان‌شناسان این معبد را کاوش کرده و تحقیقات مختلفی را درباره آن انجام داده‌اند. بازسازی‌ها و تحکیمات گسترده‌ای هم در طول تاریخ برای حفظ و بازسازی این معبد صورت گرفته است. امروزه، معبد حتشپسوت به عنوان یکی از مهمترین مقاصد گردشگری و مطالعاتی در مصر شناخته می‌شود و هر ساله میزبان بازدیدکنندگان زیادی از سراسر جهان است.
معماری معبد حتشپسوت
معبد حتشپسوت در دیر البحری نه تنها یک معبد یادبودی برای ملکه حتشپسوت است که او را گرامی می‌دارد، بلکه یکی از بزرگترین دستاوردهای معماری در تاریخ مصر باستان است. این معبد، که توسط Senenmut (مشاور و معمار هاتشپسوت) طراحی شده است، شباهت‌های زیادی به معماری کلاسیک یونانی دارد که حدود 1000 سال بعد از آن ظهور کرده است.
معبد حتشپسوت در کنار رودخانه نیل، مقابل شهر اقصر (تب باستان) واقع شده و بخشی از گورستان تبانی است. این معبد یادبودی که در یک نیم دایره از صخره‌ها ساخته شده است، ورودی دره پادشاهان را نشان می‌دهد. معبد اصلی به نام Djeser Djeseru (معبد مقدس‌ترین) شناخته می‌شود.
هاتشپسوت برای خود بناها و ساختمان‌های فراوانی بنا کرد و مجسمه‌های بسیاری از خود در مکانهای مختلف این بناها و ساختمان‌ها نصب کرد تا جایگاه وی به عنوان یک رهبر بزرگ و فرعون را به مردم مصر باستان نشان دهد. معبد حتشپسوت در دیر البحری بزرگترین دستاورد اوست که برای تکمیل آن حدود 15 سال زمان لازم بود. محل انتخاب شده برای احداث این معبد به دلیل موقعیت عالی‌اش بود. مصریان باستان این دره را به دلیل ارتباط آن با الهه تشییع جنازه هاتحور مقدس می‌شناختند.
معبد حتشپسوت سه سطح دارد و ورودی آن یک گذرگاه 100 فوتی دارد که در دوران مصر باستان احتمالاً با تصاویر آبوالهول (فردی با سر شیر و بدن انسان) پوشانده شده بود.
در زمان آن، سطح اول دارای درختان و گیاهان عجیب و غریبی مانند کندر بود که نشان از سفرهای تجاری هاتشپسوت به سرزمین پونت (محتمل امروزه اتیوپی، اریتره یا شمال سومالی) داشت. در این سطح، ستون‌های مربع شکل به خانه بسیاری از نقش‌های برجسته و باارزش پوشانده بودند که برای تصویرسازی سفرهای هاتشپسوت به پونت استفاده می‌شدند. از متأسفانه، بعد از مرگ او، همه‌ی این نقش‌های برجسته از بین رفتند و تنها باقی‌مانده‌ای از آنها نقش‌هایی است که توتموس سوم را نشان می‌دهد و صحنه‌هایی از کار و زندگی مصریان باستان و منابعی از نیل تا جویبار رودخانه.
سطح دوم شامل یکی از اولین اسناد تصویری ثبت شده از یک سفر تجاری است. به طور خاص، نقش برجسته سفر مقام عالی هاتشپسوت، پاناحسی به پونت، را بازگو می‌کند که از سال 1482 قبل از میلاد تا 1479 قبل از میلاد ادامه داشته است.
سطح سوم دارای مجسمه‌های هوروس به شکل شاهین است که کنار سطح شیبدار وصل به سطح دوم را تشکیل می‌دهند. این سطح دارای یک رواق با ردیف های دوتایی از ستون‌هاست که به سمت جلو هستند و پشت آن یک حیاط و چندین اتاق است. مجسمه‌های بزرگ حتشپسوت، ستون‌های بیرونی را با ستون‌های هشت ضلعی در امتداد داخل تشکیل می‌دادند.
سوالات متداول درباره معبد حتشپسوت
1. معبد حتشپسوت کجا قرار دارد؟
معبد حتشپسوت در منطقه‌ی دهر الباحره در بخش برانبو، جنوب غربی مصر واقع شده است.
2. چه زمانی معبد حتشپسوت ساخته شده است؟
این معبد در دورهٔ پادشاهی نو، در حدود سال 200 تا 300 پیش از میلاد، ساخته شده است.
3. چه نقشی در فرهنگ مصر باستان داشته است؟
معبد حتشپسوت به عنوان یک مکان مذهبی و مرکز فعالیت‌های مذهبی و تقدیری در دوران باستانی مصر شناخته می‌شود.
4. چه اهمیتی در باورهای مصریان باستان داشته است؟
این معبد به عنوان مکانی مقدس برای پرستش خدای حتشپسوت و انجام مراسم‌های مذهبی مختلف از جمله سراسری و تمایزی، اهمیت بسیاری داشته است.
5. آیا معبد حتشپسوت هنوز هم باقی‌مانده است؟
متأسفانه، بخش زیادی از معبد حتشپسوت به دلیل تخریب و آسیب‌های طبیعی به هم ریخته است، اما برخی از بخش‌های آن همچنان باقی‌مانده‌اند و به عنوان جاذبه‌های گردشگری مورد توجه قرار می‌گیرند.
سخن آخرمقاله درباره ی معبد حتشپسوت
به طور خلاصه، معبد حتشپسوت نه تنها یک نماد از فرهنگ و تاریخ مصر باستان است، بلکه نمایانگر ارزش‌ها و باورهای عمیق مردم این سرزمین می‌باشد. این معبد، با تمامی زیبایی و شکوه خود، همچنان یکی از جاذبه‌های فرهنگی و تاریخی برای محققین و گردشگران است که به آن سفر می‌کنند تا از زیبایی‌ها و اهمیت آن آگاهی یابند.
گرد آوری:بخش گردشگری موزستان
