ماتناداران: گنجینه ارمنی باستان

حکایت نسخه‌های خطی برجسته در موزه ماتناداران

ماتناداران یکی از بزرگترین و قدیمی‌ترین کتابخانه‌های جهان است که در ایروان، پایتخت ارمنستان، واقع شده است. نام این کتابخانه از نام ماتناداران گرفته شده و این مجموعه به عنوان یکی از غنی‌ترین مخازن نسخه‌های خطی و کتب کهن از دوران قرون وسطا شناخته می‌شود.

ماتناداران اصطلاحاً به معنای “مخزن متون” در زبان ارمنی است. این کتابخانه معمولاً به عنوان محل حفظ و نگهداری نسخه‌های خطی از کتب دینی و غیر دینی، تاریخ‌نگاری، فلسفه، علوم پزشکی و سایر موضوعات متنوع شناخته می‌شود. نسخه‌های خطی این کتابخانه به زبان‌های مختلف از جمله ارمنی، پارسی، عربی، ترکی عثمانی، سوری، یونانی، روسی، عبری و ژاپنی وجود دارد.

این کتابخانه به دلیل اهمیت تاریخی و فرهنگی خود در سال 1997 میلادی توسط سازمان یونسکو به عنوان یک میراث جهانی ثبت شده است. افتخارات و ارثیه‌های ماتناداران نشان از پایداری و پایگاه فرهنگی مهم ارمنستان است.

تاریخچه ماتناداران 

پیشینیان تاریخی ارمنستان

در نوشته‌های مورخ قرن پنجم غازار پارپتسی، اشاره به وجود مخزن نسخ خطی در ارمنستان به ویژه در کلیسای جامع اچمیادزین در واغارشاپات وجود داشت. این مخزن شامل متون یونانی و ارمنی بود که در آنجا نگهداری می‌شدند. تا قرن پانزدهم، ماتنادران اچمیادزین به سکوت فرو رفتند، ولی مخازن نسخ خطی در صومعه‌های بزرگ ارمنستان از جمله هاگپات، سناهین، ساغموساوانک، تاتف، گغارد، کچاریس، کرومکلا و بردزرابرد وجود داشتند. در برخی موارد، نسخه‌های خطی به غارها منتقل می‌شدند تا از تخریب توسط مهاجمان خارجی جلوگیری شود. هزاران نسخه خطی در دوره قرن دهم تا پانزدهم به دلیل تهاجمات ترک‌ها و مغول‌ها از بین رفتند.

پس زمینه

بیشتر نسخ خطی که بعدها هسته اصلی مجموعه ماتناداران شدند، قبل از ملی شدن در این بنا نگهداری می‌شدند. با الحاق ارمنستان شرقی به امپراتوری روسیه در اوایل قرن نوزدهم، شرایط پایدارتری برای حفظ نسخه‌های خطی به وجود آمد. در سال 1914، مجموعه نسخه‌های خطی به 4660 نسخه رسید و به دلیل نزدیکی اچمیادزین به منطقه جنگی، به مسکو ارسال شد.

هزاران نسخه خطی ارمنی در جریان نسل کشی امپراتوری عثمانی از بین رفتند.

ماتناداران مدرن

پس از فروپاشی جمهوری اول ارمنستان، دولت بلشویکی ارمنستان در سال 1920، کلیه موسسات فرهنگی و آموزشی را ملی اعلام کرد و مخزن نسخ خطی اچمیادزین را به مالکیت زحمتکشان ارمنستان اعلام کرد. زیر نظر لوون لیسیتسیان، مورخ هنر و کمیسر تازه منصوب شده، مؤسسات اچمیادزین را اداره کرد. در سال 1922، نسخه‌های خطی از اچمیادزین که به مسکو ارسال شده بودند، به ارمنستان بازگردانده شدند. پس از بازگشت، 1730 نسخه خطی به مجموعه اصلی افزوده شد.

در سال 1939، کل مجموعه نسخه‌های خطی اچمیادزین به کتابخانه عمومی دولتی ایروان منتقل شد. در سال 1959، ماتناداران به عنوان “موسسه تحقیقات علمی با بخش‌های ویژه حفظ علمی، مطالعه، ترجمه و انتشار نسخه‌های خطی” تأسیس شدند. 

معماری ماتناداران 

ساختمان اصلی ماتناداران در ایروان

ساختمان اصلی ماتناداران با ارتفاع 18 متر (59 فوت) بالاتر از سطح خیابان، در انتهای شمال شرقی خیابان ماشتوتس واقع شده است. این ساختمان بین سال‌های 1945 و 1958 با بازالت خاکستری ساخته شده و به دلیل کمبود نیروی کار ماهر، ساخت و ساز از سال 1947 تا 1953 به مدت مدتی متوقف شد. طراحی این ساختمان تحت تأثیر معماری ارمنی قرون وسطایی است و توسط معمار اصلی ایروان، مارک گریگوریان، انجام شده است.

نمای مستطیلی ساختمان اصلی از نمای شرقی قرن دوازدهم گاویت جنوبی (نارتکس) کلیسای رسولان مقدس (Arakelots) آنی الهام گرفته است. طراحی نما (ورودی مرتفع مرکزی با دو طاقچه تزئینی در دو طرف) ریشه‌های باستانی دارد که در معبد مصر باستان ادفو و سپس در کلیسای حواریون آنی و کاخ بارون نیز دیده شده است. طاقچه‌های کم عمق از صومعه گغارد نیز الهام گرفته شده‌اند.

این ساختمان به عنوان بنای یادبود، باشکوه، سرسخت، باشکوه و ظاهری محکم توصیف شده و وارتان گریگوریان آن را از نظر طراحی بهترین ساختمان در ایروان توصیف کرده است. بسیاری این ساختمان را شبیه به معبد یا کلیسا دانسته‌اند، در حالی که برخی آن را به عنوان یک قصر توصیف کرده‌اند. این بنا در فهرست آثار ملی ارمنستان قرار دارد و آخرین بار در سال 2012 بازسازی شده است.

مجسمه‌ها و نمایشگاه در فضای باز ماتناداران

در زیر تراس ساختمان اصلی ماتناداران، مجسمه مسروپ ماشتوتس و شاگردش کوریون توسط غوکاس چوباریان در سال 1962 ساخته شده‌اند. این مجسمه‌ها نمایانگر مهمترین شخصیت‌های ادبیات ارمنی هستند.

از سال 1963 تا 1967، مجسمه‌هایی از شش دانشمند ارمنی قرون وسطایی از جمله توروس روسلین، گریگور تاتواتسی، آنانیا شیراکاتسی، مووسس خورناتسی، مخیتار گوش و فریک در مقابل ساختمان اصلی نصب شدند. این مجسمه‌ها به ترتیب نمایانگر تذهیب نسخه‌های خطی، فلسفه، کیهان‌شناسی، تاریخ، فقه و شعر هستند.

از دهه 1970، یک نمایشگاه در فضای باز در ستون‌های دو طرف ورودی ماتناداران وجود دارد. در این نمایشگاه، خاچکارهایی از قرن 13 تا 17 نمایش داده می‌شود. همچنین، سنگ قبری از قبرستان نوراتوس، ویشاپ مربوط به هزاره‌های دوم تا یکم قبل از میلاد و دری از تیشبائینی (کارمیر بلور)، سایت باستانی اورارتویی نیز در این نمایشگاه به نمایش گذاشته شده‌اند.

ساختمان داخلی ماتناداران

 مساحت کل ساختمان حدود 28000 متر مربع (300000 فوت مربع) است. طراحی تالار ورودی از گاویت (نارتکس) صومعه سناهین الهام گرفته شده است. سه نقاشی دیواری که توسط Van Khachatur (Vanik Khachatrian) در سال 1959 ایجاد شده‌اند، سه دوره از تاریخ ارمنستان – اورارتو، هلنیسم و قرون وسطی – را در اطراف پله‌های منتهی به سالن اصلی نمایشگاه به تصویر می‌کشند. یکی دیگر از نقاشی‌های دیواری، خاچاطور، که در سال 1960 ساخته شده است، نبرد آوارایر (451) را به تصویر می‌کشد و در راهروی ورودی قرار دارد.

در سالن سخنرانی یک مدال بزرگ عاج با قطر 2 متر با پرتره ولادیمیر لنین اثر سرگئی مرکوروف قبلاً آویزان شده بود. در دهه 1970، پاتریشیا کندی گریمستد، آرشیودار آمریکایی، اعلام کرد که ماتناداران یکی از معدود مکان‌های در ارمنستان شوروی است که دارای تهویه مطبوع است.

ساختمان جدید ماتناداران

ساختمان جدید ماتناداران توسط آرتور مسچیان، معمار و موسیقیدان شناخته شده، طراحی شده است تا مجموعه‌ای رو به رشد از نسخه‌های خطی را در خود جای دهد. این سازه پنج طبقه از اندازه قبلی خود فراتر رفته و سه برابر فضا را فراهم می‌کند. یکی از ویژگی‌های آن یک آزمایشگاه پیشرفته است که به حفظ، مرمت و دیجیتالی کردن نسخه‌های خطی اختصاص یافته است. طراحی مسچیان به طور یکپارچه میراث ساختار قدیمی را بدون تحت الشعاع قرار دادن آن گسترش می‌دهد. در ابتدا قرار بود در اواخر دهه 1980 ساخته شود، اما به دلیل زلزله 1988 ارمنستان، جنگ اول قره باغ کوهستانی و بحران اقتصادی که در پی آن رخ داد، محقق نشد.

این ساختمان با تأمین مالی از بازرگانان ارمنی مستقر در مسکو، سرگئی هامبارتسومیان (10 میلیون دلار) و ماکسیم هاکوبیان، مدیر کارخانه مس و مولیبدن زنگزور (4 میلیون دلار)، از مه 2009 تا سپتامبر 2011 ساخته شد. در 20 سپتامبر 2011، در آستانه جشن های بیستمین سالگرد استقلال ارمنستان با حضور رئیس جمهور سرژ سرکیسیان، کاتولیکوس کرکین دوم از اچمیادزین و آرام اول کیلیکیه، رئیس جمهور آرتساخ باکو ساهاکیان و دیگران افتتاح شد.

موزه ماتناداران

از زمان تأسیس، ماتناداران به یکی از دیدنی‌ها و جاذبه‌های گردشگری ایروان تبدیل شده است. این موزه به عنوان مهم‌ترین موزه ارمنستان و مهم‌ترین و محبوب‌ترین جاذبه گردشگری ایروان شناخته شده است. میخائیل تیخومیروف در سال 1961 نوشت که این موزه تعداد زیادی از گردشگران را به خود جذب می‌کند. جان بردی کیزلینگ آن را به عنوان “موزه‌ای در کلاس جهانی” توصیف کرد و الکسی لویکین، مدیر موزه تاریخی دولتی روسیه، آن را افسانه‌ای نامید.

در سال 2016 حدود 89000 بازدیدکننده و در سال 2019 حدود 132600 بازدیدکننده جذب کرده است. مقامات خارجی نیز از ماتناداران بازدید کرده‌اند، از جمله لئونید برژنف (1970)، ایندیرا گاندی (1976)، ولادیمیر پوتین (2001)، خوزه مانوئل باروسو (2012)، و شاهزاده چارلز (2013).

مجموعهٔ ماتناداران

در حال حاضر، ماتناداران شامل 23,000 نسخهٔ خطی و طومار، از جمله قطعات، می‌باشد. این مجموعه به طور زیادی بزرگترین مجموعه از نسخه‌های خطی ارمنی در جهان است. علاوه بر این، بیش از 500,000 سند مانند امپراتوری و احکام کاتولیک، اسناد مختلف مربوط به ارمنی شناسی، و نشریات آرشیوی نیز در اینجا موجود است. نسخه‌های خطی متنوعی از موضوعات از جمله آثار مذهبی، تاریخ، ریاضیات، جغرافیا، نجوم، کیهان‌شناسی، فلسفه، فقه، پزشکی، کیمیا، طالع بینی، موسیقی، دستور زبان، بلاغت، زبان‌شناسی، تعلیم و تربیت، مجموعه‌های شعر و ترجمه از یونانی و سریانی را پوشش می‌دهند. در مجموعهٔ ماتناداران نوشته‌های حفظ شده از نویسندگان برجسته ارمنی از جمله گریگور نارکاتسی و نرسس شنورهالی نیز ذخیره شده است.

نسخه‌های خطی که قبلاً در اچمیادزین نگهداری می‌شد هسته اصلی این مجموعه را تشکیل می‌دهد. بقیه از موزه زبان‌های شرقی لازارف در مسکو، مدرسه علمیه نرسیسیان و انجمن قوم‌نگاری ارمنی (هر دو در تفلیس) و موزه ادبیات ایروان نیز آمده است.

در سال 1959، هنگام تأسیس به عنوان یک مؤسسه مستقل، ماتناداران دارای حدود 10,000 نسخهٔ خطی ارمنی و 4,000 قطعه بود که قدمت آن به قرن پنجم می‌رسید. در آن زمان، حدود هزار نسخه خطی به زبان‌های دیگر مانند فارسی، سریانی، عربی، یونانی، گرجی، روسی، عبری، هندی، تامیلی، لاتین و اتیوپی (Geʽez) نیز وجود داشت. برخی از نسخه‌های اصلی که به زبان‌های دیگر نوشته شده بودند، تنها در ترجمه‌های ارمنی آنها ذخیره شده است.

تعداد نسخه‌های خطی نگهداری شده در ماتناداران، بیشتر از هدایای افراد خصوصی از ارمنستان، رشد مداومی داشته است. در سال 1972، حدود 12,960 نسخه خطی ارمنی و نزدیک به 2,000 نسخه خطی به زبان‌های دیگر وجود داشت. اهداکنندگان معروف ماتناداران شامل هاروطیون هزاریان از نیویورک، واروژان صلاطیان از دمشق، رافائل مارکوسیان از پاریس و روبن گالیچیان از لندن می‌باشند.

علاوه بر نسخه‌های خطی، ماتناداران دارای نسخه‌ای از Urbatagirk (اورباتاگرک)، اولین کتاب منتشرشده به زبان ارمنی (1512، ونیز)، و تمام شماره‌های اولین مجله ارمنی به نام Azdarar (“Herald”) که از سال 1794 تا 1796 در مدرس، هند منتشر شد، می‌باشد. همچنین، اولین نقشه چاپ شده به زبان ارمنی که در آمستردام در سال 1695 منتشر شده است، نیز در ماتناداران قرار دارد.

اهمیت ماتناداران

ماتناداران، به عنوان یک مجموعه فرهنگی و تاریخی، اهمیت بسیاری در فرهنگ و هویت ارمنی دارد. در سال 1997، ماتناداران به عنوان یکی از مهم‌ترین میراث‌های جهانی توسط یونسکو در حافظه جهانی ثبت شد. این مجموعه به عنوان “گنجینه ملی که به بزرگترین ارگ هویت ارمنی تبدیل شده است” توسط سرژ سرکیسیان، رئیس جمهور ارمنستان، نامگذاری شده است.

ماتناداران، به عنوان نمادی از ارزش‌ها و هویت ارمنی، در دوره اتحاد جماهیر شوروی نقش مهمی ایفا کرد. این مجموعه به عنوان مرکزی برای حفظ و نمایش فرهنگ ارمنی به‌شمار می‌آمد و در تلاش‌های شوروی برای تبدیل ایروان به “مخزن افسانه‌ها و امیدهای ارمنی” نقش داشت.

ماتناداران در دوران شوروی به‌عنوان “معبد اصلی” نسخه‌های خطی ارمنی شناخته شده و پس از استقلال ارمنستان، به عنوان یکی از مقدس‌ترین مکان‌های هویت ارمنی توصیف شده است. اهمیت این مجموعه به دلیل حفظ و نگهداری نسخه‌های خطی ارمنی و سایر اسناد تاریخی در حوزه‌های مختلف ادبیات، مذهب، علوم و هنر است.

از نظر فرهنگی، ماتناداران به‌عنوان یک مرکز فرهنگی و تاریخی مدرن و سکولار توصیف شده است. این مجموعه به‌عنوان “مکانی که با احترام علمی و ستایش به نسخه‌های خطی ارمنی برخورد می‌شود”، به عنوان یک پناهگاه و معبدی برای ارمنیان تبدیل شده است.

روی تمبر شوروی سال 1978 و سکه یادبود 5 روبلی سال 1990، نیز تصاویر ماتناداران نمایش داده شده است. این مجموعه همچنین به‌عنوان نماد ارمنی‌ها در تمبرها و اسکناس‌ها در دوران پس از شوروی جای گرفته است.

در کل، ماتناداران به‌عنوان یک گنجینه فرهنگی و تاریخی ملی ارمنی شناخته شده و نقش مهمی در حفظ و نگهداری غنی‌ترین نسخه‌های خطی ارمنی و سایر ارزش‌های فرهنگی دارد. 

سوالات متداول درباره ماتناداران

1. ماتناداران چیست؟

ماتناداران مجموعه‌ای از نسخه‌های خطی و طومارهای ارمنی است که در ایروان، ارمنستان نگهداری می‌شود. این مجموعه به عنوان یک مرکز مهم برای حفظ نسخه‌های خطی ارمنی و اسناد تاریخی شناخته می‌شود.

2. چه تعداد نسخه خطی در ماتناداران نگهداری می‌شود؟

در حال حاضر، ماتناداران در مجموع شامل 23000 نسخه خطی و طومارها – از جمله قطعات – است. این مجموعه به عنوان بزرگترین مجموعه نسخه‌های خطی ارمنی در جهان شناخته می‌شود.

3. چه شخصیت‌های مشهوری از ماتناداران بازدید کرده‌اند؟

بسیاری از مقامات خارجی از ماتناداران بازدید کرده‌اند، از جمله لئونید برژنف، ایندیرا گاندی، ولادیمیر پوتین، شاهزاده چارلز و سایر شخصیت‌های معروف.

4. چه مواردی در ماتناداران نگهداری می‌شود؟

ماتناداران علاوه بر نسخه‌های خطی ارمنی، بیش از 500000 سند از جمله امپراتوری و احکام کاتولیک، اسناد مربوط به ارمنی شناسی، و نشریات آرشیوی را در اختیار دارد. نسخه‌های خطی متنوعی از موضوعات را پوشش می‌دهند.

5. آیا ماتناداران در تاریخ ثبت جهانی یونسکو دارای رتبه است؟

بله، ماتناداران در سال 1997 توسط یونسکو در حافظه جهانی ثبت شده است، که نشان‌دهنده اهمیت فرهنگی و تاریخی این مجموعه است.

سخن پایانی مقاله درباره ی ماتناداران

به این تاریخگاه فرهنگی و هنری که با حفظ نسخه‌های خطی گرانبها و تاریخ ارمنی به ما ارزشمندترین آثار را ارائه می‌دهد، احترام می‌گذاریم. ماتناداران به عنوان یک گنجینه ملی، نقش مهمی در حفظ و ارتقاء هویت ارمنی ایفا می‌کند و از آینده به یادگاری با ارزش برخوردار است.

  گرد آوری:بخش گردشگری موزستان