همه چیز درباره بیماری پرتویی: از علل هسته‌ای تا راهکارهای پیشگیری

بیماری پرتویی چیست؟ نگاهی جامع به علائم و اثرات تابش رادیواکتیو

بیماری پرتویی آسیبی به بدن است که در اثر دریافت دوز بالایی از پرتو، معمولاً در مدت‌زمان کوتاه، ایجاد می‌شود. این وضعیت به نام سندرم حاد پرتویی (Acute Radiation Syndrome – ARS) نیز شناخته می‌شود. میزان پرتویی که بدن جذب می‌کند، که به آن دوز جذب‌شده می‌گویند، تعیین می‌کند که شدت بیماری تا چه حد خواهد بود. بیماری پرتویی ناشی از آزمایش‌های تصویربرداری پزشکی رایج مانند اشعه ایکس، سی‌تی اسکن و اسکن پزشکی هسته‌ای که از دوز پایین پرتو استفاده می‌کنند، نیست.

با اینکه بیماری پرتویی یک وضعیت جدی و اغلب کشنده است، اما بسیار نادر می‌باشد. از زمان بمباران اتمی هیروشیما و ناکازاکی در جنگ جهانی دوم، بیشتر موارد بیماری پرتویی در اثر حوادث صنعتی هسته‌ای رخ داده است، مانند آتش‌سوزی در نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل، اوکراین، در سال 1986.

علائم بیماری پرتویی

شدت علائم بیماری پرتویی بستگی به میزان پرتویی که بدن جذب کرده است دارد. میزان جذب پرتو نیز به قدرت انرژی تشعشعی، مدت‌زمان قرار گرفتن در معرض پرتو و فاصله فرد از منبع تابش بستگی دارد. نوع قرارگیری در معرض پرتو نیز بر علائم تأثیر دارد؛ برای مثال، تابش کل بدن می‌تواند شدیدتر از تابش جزئی بدن باشد. همچنین، میزان آسیب‌پذیری بافت‌ها نیز متفاوت است؛ به عنوان مثال، سیستم گوارشی و مغز استخوان نسبت به پرتو بسیار حساس هستند.

علائم اولیه

اولین نشانه‌های بیماری پرتویی معمولاً حالت تهوع و استفراغ هستند. مدت‌زمان بین قرار گرفتن در معرض پرتو و شروع این علائم می‌تواند نشان‌دهنده میزان دوز جذب‌شده باشد.

پس از بروز علائم اولیه، ممکن است فرد برای مدتی هیچ علامتی نداشته باشد، اما پس از آن، علائم جدید و شدیدتری ظاهر می‌شوند. اگر میزان قرار گرفتن در معرض پرتو کم باشد، ممکن است ساعت‌ها تا هفته‌ها طول بکشد تا علائم ظاهر شوند. اما در دوزهای بالا، علائم می‌توانند چند دقیقه تا چند روز پس از مواجهه بروز کنند. علائم احتمالی بیماری پرتویی:

• حالت تهوع و استفراغ

• اسهال

• سردرد

• تب

• سرگیجه و گیجی

• ضعف و خستگی شدید

• ریزش مو

• استفراغ خونی و مدفوع خونی (ناشی از خونریزی داخلی)

• عفونت‌ها

• افت فشار خون

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

یک حادثه یا حمله هسته‌ای که باعث بیماری پرتویی شود، معمولاً توجه و نگرانی عمومی زیادی ایجاد خواهد کرد. اگر چنین اتفاقی رخ دهد، رادیو، تلویزیون یا منابع خبری آنلاین را دنبال کنید تا از دستورالعمل‌های اضطراری منطقه خود مطلع شوید.

اگر می‌دانید که در معرض پرتو بیش از حد قرار گرفته‌اید، فوراً به اورژانس پزشکی مراجعه کنید.

علل بیماری پرتویی

بیماری پرتویی در اثر قرار گرفتن در معرض دوز بالایی از پرتوها ایجاد می‌شود. پرتو، نوعی انرژی است که از اتم‌ها به صورت موج یا ذرات بسیار ریز ماده آزاد می‌شود.

این بیماری زمانی رخ می‌دهد که پرتوهای پرانرژی باعث آسیب یا تخریب سلول‌های خاصی در بدن شوند. مغز استخوان و پوشش داخلی دستگاه گوارش از جمله بخش‌هایی از بدن هستند که بیشترین خطر آسیب ناشی از پرتوهای قوی را دارند.

عوامل خطر

قرار گرفتن در معرض منابع پرتو با دوز بالا، خطر ابتلا به بیماری پرتویی را افزایش می‌دهد. برخی از این منابع شامل موارد زیر هستند:

• حادثه در یک مرکز صنعتی هسته‌ای

• حمله به یک مرکز صنعتی هسته‌ای

• انفجار یک وسیله رادیواکتیو کوچک

• بمب آلوده (Dirty Bomb) که مواد رادیواکتیو را منتشر می‌کند.

• انفجار یک سلاح هسته‌ای

عوارض بیماری پرتویی

ابتلا به بیماری پرتویی می‌تواند باعث مشکلات روانی کوتاه‌مدت و بلندمدت شود، از جمله:

• تجربه‌ی یک حادثه یا حمله رادیواکتیو و اضطراب ناشی از آن

• داغداری برای دوستان یا اعضای خانواده‌ای که جان خود را از دست داده‌اند

• مواجهه با عدم قطعیت درباره‌ی یک بیماری ناشناخته و بالقوه کشنده

• نگرانی از افزایش خطر ابتلا به سرطان در آینده، در اثر قرار گرفتن در معرض پرتو

راههای پیشگیری از بیماری پرتویی

در صورت وقوع یک وضعیت اضطراری پرتویی، رادیو یا تلویزیون را دنبال کنید تا دستورات مقامات دولتی را دریافت کنید. اقدامات حفاظتی بسته به شرایط متفاوت خواهد بود، اما معمولاً به ماندن در محل یا تخلیه منطقه توصیه می‌شود.

ماندن در محل (Shelter in Place)

اگر توصیه شد که در محل خود بمانید، اقدامات زیر را انجام دهید:

✔ همه‌ی درها و پنجره‌ها را ببندید و قفل کنید.

✔ فن‌ها، کولرها و سیستم‌های گرمایشی که هوای بیرون را وارد می‌کنند، خاموش کنید.

✔ دریچه‌های شومینه را ببندید.

✔ حیوانات خانگی را به داخل خانه بیاورید.

✔ به یک اتاق داخلی یا زیرزمین بروید.

✔ اخبار اضطراری محلی را دنبال کنید.

✔ حداقل 24 ساعت در همان محل بمانید.

تخلیه منطقه (Evacuation)

اگر دستور تخلیه دریافت کردید، دستورات مقامات محلی را دنبال کنید. آرامش خود را حفظ کنید و سریع و منظم حرکت کنید. وسایل ضروری را همراه داشته باشید، از جمله:

✔ چراغ قوه

✔ رادیوی قابل حمل

✔ باطری‌های اضافی

✔ جعبه کمک‌های اولیه

✔ داروهای ضروری

✔ غذاهای بسته‌بندی‌شده مانند کنسروها و آب آشامیدنی بطری‌شده

✔ در بازکن دستی برای کنسروها

✔ مقداری پول نقد و کارت‌های اعتباری

✔ لباس اضافی

تشخیص بیماری پرتویی

در صورتی که فردی در معرض دوز بالای پرتو ناشی از حادثه یا حمله قرار گرفته باشد، کادر پزشکی برای تعیین میزان دوز جذب‌شده اقداماتی انجام می‌دهند. این اطلاعات برای تعیین شدت بیماری، نوع درمان و احتمال زنده ماندن فرد ضروری است.

روش‌های تعیین میزان دوز جذب‌شده

✔ قرار گرفتن در معرض پرتو: بررسی فاصله فرد از منبع پرتو و مدت زمان قرارگیری در معرض آن، در تخمین شدت بیماری پرتویی مؤثر است.

✔ استفراغ و سایر علائم: زمان شروع استفراغ پس از مواجهه با پرتو، یک شاخص مهم برای برآورد میزان دوز جذب‌شده است؛ هرچه زمان شروع استفراغ کوتاه‌تر باشد، دوز جذب‌شده بیشتر است.

✔ آزمایش خون: انجام آزمایش‌های مکرر خون در چند روز متوالی، به پزشکان در بررسی کاهش سلول‌های سفید خون و تغییرات غیرعادی در DNA سلول‌ها کمک می‌کند که نشان‌دهنده میزان آسیب به مغز استخوان است.

✔ دزیمتر (Dosimeter): این دستگاه می‌تواند میزان پرتو جذب‌شده را اندازه‌گیری کند، اما فقط در صورتی که در معرض همان حادثه پرتویی قرار گرفته باشد.

✔ سنجشگر (Survey Meter): دستگاه‌هایی مانند شمارشگر گایگر می‌توانند تعیین کنند که ذرات رادیواکتیو در کدام قسمت از بدن قرار دارند.

✔ نوع پرتو: در مواقع اضطراری، شناسایی نوع پرتو جذب‌شده نقش مهمی در تصمیم‌گیری‌های درمانی دارد.

درمان بیماری پرتویی

اهداف درمانی شامل جلوگیری از آلودگی بیشتر، درمان آسیب‌های شدید، کاهش علائم و مدیریت درد است.

پاکسازی (Decontamination)

• حذف ذرات رادیواکتیو خارجی از بدن اولین گام درمانی است. درآوردن لباس و کفش حدود 90٪ از آلودگی خارجی را از بین می‌برد.

• شستن بدن با آب و صابون، ذرات باقی‌مانده را کاهش می‌دهد.

• پاکسازی مانع انتشار آلودگی شده و خطر آلودگی داخلی (از طریق تنفس، بلعیدن یا زخم‌های باز) را کاهش می‌دهد.

درمان آسیب‌های مغز استخوان

• فاکتور محرک کلونی گرانولوسیت (G-CSF) که به تولید سلول‌های سفید خون کمک می‌کند، ممکن است اثرات بیماری پرتویی را کاهش دهد.

• داروهای فیلگراستیم (Neupogen)، سارگراستیم (Leukine) و پگفیگراستیم (Neulasta) می‌توانند تولید گلبول‌های سفید را افزایش دهند و از عفونت جلوگیری کنند.

• در موارد آسیب شدید مغز استخوان، ممکن است تزریق خون یا پلاکت نیز لازم باشد.

درمان آلودگی داخلی به مواد رادیواکتیو

بسته به نوع پرتو جذب‌شده، درمان‌های زیر ممکن است استفاده شوند:

یدید پتاسیم (Potassium Iodide):

• این ماده، ید غیررادیواکتیو است که به محافظت از غده تیروئید کمک می‌کند.

•  اگر فرد در معرض ید رادیواکتیو قرار بگیرد، غده تیروئید آن را جذب می‌کند.

• مصرف یدید پتاسیم باعث اشباع تیروئید از ید غیررادیواکتیو شده و جذب ید رادیواکتیو را کاهش می‌دهد.

• موثرترین زمان مصرف: حداکثر تا 24 ساعت پس از مواجهه.

آبی پروس (Prussian Blue – Radiogardase):

• این ترکیب، به ذرات رادیواکتیو مانند سزیم و تالیم متصل شده و از طریق مدفوع دفع می‌کند.

• این روش مدت زمان باقی ماندن مواد رادیواکتیو در بدن را کاهش می‌دهد.

DTPA (دی‌اتیلن‌ترآمین پنتااستیک اسید):

✔ DTPA به فلزات رادیواکتیو مانند پلوتونیوم، امریکیم و کوریم متصل می‌شود.

✔ این ترکیبات از طریق ادرار دفع شده و جذب اشعه را کاهش می‌دهد.

درمان حمایتی (Supportive Treatment)

بیماران مبتلا به بیماری پرتویی ممکن است برای کاهش علائم، درمان‌های حمایتی زیر را دریافت کنند:

• آنتی‌بیوتیک‌ها برای درمان عفونت‌های باکتریایی

• داروهای ضد درد برای کاهش سردرد و تب

• داروهای ضد تهوع برای کاهش استفراغ و اسهال

• تزریق مایعات برای جلوگیری از کم‌آبی بدن

• مراقبت از سوختگی‌ها و زخم‌های پرتویی

مراقبت در مراحل پایانی (End-of-Life Care)

در صورتی که فرد دوز بسیار بالایی از پرتو را جذب کرده باشد، شانس بهبودی کم خواهد بود.

بسته به شدت بیماری، مرگ ممکن است طی دو روز تا دو هفته رخ دهد.

در چنین شرایطی، بیمار برای کنترل درد، تهوع، استفراغ و اسهال دارو دریافت می‌کند.

همچنین، حمایت‌های روانی و معنوی می‌تواند در بهبود کیفیت زندگی بیمار نقش داشته باشد.

سوالات متداول درباره بیماری پرتویی

1. آیا بیماری پرتویی مسری است؟

خیر، بیماری پرتویی به خودی خود مسری نیست و از فردی به فرد دیگر منتقل نمی‌شود. اما اگر فردی با مواد رادیواکتیو آلوده شده باشد، ممکن است این مواد را به محیط اطراف خود انتقال دهد.

2. آیا قرار گرفتن در معرض اشعه ایکس باعث بیماری پرتویی می‌شود؟

خیر، دوز اشعه ایکس در آزمایش‌های پزشکی بسیار پایین است و باعث بیماری پرتویی نمی‌شود. اما در پرتودرمانی سرطان، اگر دوز بسیار بالایی دریافت شود، ممکن است عوارض جانبی مشابهی بروز کند.

3. آیا مواد غذایی آلوده به پرتو خطرناک هستند؟

بله، مصرف مواد غذایی آلوده به مواد رادیواکتیو مانند ید-131، سزیم-137 و استرانسیوم-90 می‌تواند پرتوها را به بدن منتقل کرده و آسیب‌های داخلی ایجاد کند.

4. آیا سپرهای سربی از بیماری پرتویی جلوگیری می‌کنند؟

سپرهای سربی در برابر پرتوهای گاما و ایکس تا حد زیادی محافظت ایجاد می‌کنند، اما در برابر پرتوهای نوترونی و برخی دیگر از پرتوهای یونیزان تأثیر کمتری دارند.

5. بیماری پرتویی چه تفاوتی با سرطان ناشی از پرتو دارد؟

بیماری پرتویی در اثر دریافت دوز بالای پرتو در مدت کوتاه ایجاد می‌شود و علائم آن به‌سرعت ظاهر می‌شوند. اما سرطان ناشی از پرتوها معمولاً پس از سال‌ها قرار گرفتن در معرض دوزهای پایین و مداوم ایجاد می‌شود.

6. آیا تشعشعات موبایل و دکل‌های مخابراتی باعث بیماری پرتویی می‌شوند؟

خیر، امواج موبایل و دکل‌های مخابراتی از نوع امواج غیر یونیزان هستند و انرژی کافی برای تخریب سلولی و ایجاد بیماری پرتویی ندارند.

7. آیا بیماری پرتویی کشنده است؟

در موارد دوزهای بسیار بالا، بیماری پرتویی می‌تواند کشنده باشد و منجر به مرگ در عرض چند روز تا چند هفته شود. اما در دوزهای کمتر، ممکن است بدن تا حدی ترمیم شود.

جمع بندی 

بیماری پرتویی یک وضعیت خطرناک ناشی از قرار گرفتن در معرض دوز بالای پرتوهای یونیزان است که می‌تواند بر مغز استخوان، دستگاه گوارش و سایر اندام‌های بدن تأثیر بگذارد. علائم اولیه شامل تهوع، استفراغ، خستگی و کاهش گلبول‌های سفید است و شدت بیماری به میزان پرتو جذب‌شده بستگی دارد. درمان شامل اقدامات پاکسازی، داروهای تقویت‌کننده سیستم ایمنی، درمان‌های حمایتی و در موارد شدید، مراقبت‌های تسکینی است. پیشگیری از مواجهه با منابع رادیواکتیو، رعایت پروتکل‌های ایمنی در محیط‌های پرخطر و آگاهی از اقدامات اضطراری در مواجهه با حوادث هسته‌ای از مهم‌ترین راهکارهای کاهش خطر این بیماری محسوب می‌شوند.

گردآوری:بخش سلامت موزستان