وضعیت اعراب در عصر جاهلیت: نگاهی به تاریکی پیش از طلوع اسلام
وضعیت اعراب در عصر جاهلیت چگونه بود ؟
آشنایی با وضعیت اعراب در عصر جاهلیت :
جاهلیت از مفاهیم مصطلح در اسلام و نامی است که به حالت فکری مردم عرب پیش از ظهور اسلام داده شده‌است. این واژه در قرآن هست اگر چه تفسیرهای متفاوتی از آن شده‌است. تاریخ‌دانان و پژوهشگران تاریخ نیز گاه این واژه را برای اشاره به جامعه عربستان پیش از اسلام بکار می‌برند.
بر اساس خوانشِ سنتی در اسلام، در دوران جاهلیت مردم شبه جزیره عربستان بت می‌پرستیدند و برایش قربانی تقدیم می‌نمودند؛ تا اینکه با ظهور دین اسلام آئین بت‌پرستی برچیده شد. در مقابل پژوهش‌های مبتنی بر باستان‌شناسی، نظری متفاوت در بابِ این دوران را ارائه می‌دهند که بر اساس آن در سرزمین اعرابِ قبل از اسلام، نه تنها از قرنِ چهارمِ میلادی به بعد نشانه‌ای بت‌پرستی وجود ندارد، بلکه حضور کتیبه‌های یهودی و مسیحی پرشمار است.
به‌طور کلی، آغاز و میانه و پایان دوران معروف به جاهلیت مورد اختلاف دانشمندان اسلامی است. برخی آن را فاصله میان نوح و ادریس، و برخی میان آدم و نوح و گروهی زمان میان موسی و عیسی دانسته‌اند، جمعی نیز جاهلیت را عصر عیسی تا محمّد پنداشته‌اند. به هر صورت پایان این زمان را گاه ظهور محمد و گاه فتح مکه گفته‌اند.
ساختار اجتماعی :
نظام قبیلگی: اساس جامعه عرب در عصر جاهلیت بر نظام قبیلگی استوار بود. قبیله واحد اصلی اجتماعی و سیاسی بود و هر فردی به قبیله خود تعلق داشت. پیوندهای خونی و نسبی، اساس اتحاد و همبستگی قبیله‌ای بود.
تعصب قبیله‌ای: تعصب قبیله‌ای یکی از ویژگی‌های بارز جامعه عرب در عصر جاهلیت بود. اعراب به قبیله خود بسیار متعصب بودند و برای دفاع از ناموس و شرف قبیله از هیچ کوششی فروگذار نمی‌کردند.
برده داری: برده داری در جامعه عرب رایج بود. بردگان معمولاً از اسرای جنگ یا خرید و فروش به دست می‌آمدند و در کارهای خانه و مزرعه به کار گرفته می‌شدند.
زنان: جایگاه زنان در جامعه عرب بسیار پایین بود و آنها از حقوق اجتماعی و سیاسی چندانی برخوردار نبودند. ازدواج‌های اجباری، قتل نوزادان دختر و محدودیت‌های اجتماعی از جمله مواردی بود که زنان در آن دوران با آن مواجه بودند.
وضعیت اقتصادی :
اقتصاد عشایری: اقتصاد اعراب عمدتاً بر پایه عشایر‌نشینی و دامداری استوار بود. آنها به همراه گله‌های خود در صحراها کوچ می‌کردند و از طریق پرورش شتر، گوسفند و بز امرار معاش می‌کردند.
تجارت کاروانی: برخی از قبایل عرب به تجارت کاروانی می‌پرداختند و کالاهای مختلف را بین مناطق مختلف مبادله می‌کردند.
کشاورزی محدود: کشاورزی در مناطق محدودی از شبه جزیره عربستان انجام می‌شد و به دلیل کمبود آب و خشکسالی، محصول چندانی تولید نمی‌شد.
دامداری: اقتصاد اعراب جاهلی عمدتاً بر پایه دامداری و کشاورزی بود. آنها به پرورش شتر، گوسفند و بز مشغول بودند.
وضعیت فرهنگی
بت‌پرستی: اعراب در عصر جاهلیت بت‌پرست بودند و به خدایان متعددی اعتقاد داشتند. آنها بتها را در مکان‌های مقدس می‌پرستیدند و به آنها قربانی می‌کردند.
شعر و شاعری: شعر و شاعری در میان اعراب از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود و شاعران به عنوان نخبگان جامعه محسوب می‌شدند. آنها اشعاری در مدح و هجو، عشق و جنگ می‌سرودند.
جنگ‌های قبیله‌ای: جنگ‌های قبیله‌ای یکی از ویژگی‌های بارز عصر جاهلیت بود. قبایل مختلف بر سر آب، چراگاه، تجارت و مسائل افتخاری با یکدیگر می‌جنگیدند، که باعث خونریزی و ویرانی های زیادی می شد. منشا جنگ‌های عرب در آن عصر عموما عوامل سیاسی اقتصادی، اجتماعی و روانی بود و جنگ را وسیله طبیعی برای رسیدن به قدرت و ریاست می‌دانستند، از مهم‌ترین جنگها می‌توان به جنگ بسوس و جنگ دامس اشاره کرد.
عدم امنیت: به دلیل نبود حکومت مرکزی و وجود جنگ‌های قبیله‌ای، امنیت در شبه جزیره عربستان بسیار پایین بود و کاروان‌ها و مسافران در معرض خطر سرقت و قتل قرار داشتند.
بی‌سوادی: سطح سواد در میان اعراب بسیار پایین بود و بیشتر مردم بی‌سواد بودند.
جشن‌ها و آیین‌ها: اعراب جاهلی جشن‌ها و آیین‌های مختلفی داشتند که اغلب با بت‌پرستی و ارضای خواسته‌های نفسانی مرتبط بود.
کشتن دختران :
کشتن دختران در زمان جاهلیت در عربستان نشان می‌دهد که اختیارات مرد نامحدود و حتی مادر در درون خانه حق هیچ مداخله در امر زندگی نداشت.
البته این جنایات در کلیه خانواده‌های عربستان عمومیت نداشته، و بعضی خانواده‌ها تحت تاثیر عوامل دیگری، از این عمل زشت برکنار بودند. ظاهراً اولین قبیله‌ای که به این جرم مبادرت ورزید قبیله بنی تمیم بود.
علت کشتن دختران :
عموماً سِرّ کشتن دختران ترس از فقر اقتصادی بود، اما اوهام و خرافات هم در ایجاد این وضع بی‌علت نبوده، تربیت و پرورش یک دختر جوان و تسلیم او به مرد اجنبی به نام شوهر، در نظر اعراب جاهلی با حیثیت و شرف و شجاعت مرد و خانواده او منافات داشت! در عربستان به ولادت دختر فال بد می‌زدند و دختر پیدا کردن را شوم می‌دانستند.
بیچاره زنی که دختر می‌زائید! معمولاً ولادت دختر را از دوستان و آشنایان مخفی می‌داشتند، مردی که خبر ولادت دخترش را می‌شنید خشمگین می‌شد و رنگش از غضب تیره می‌شد، از روی خجالت‌زدگی خود را از مردمان پنهان می‌کرد، یا از دختر خود بانهایت بی‌علاقه‌گی و بی اعتنایی نگهداری می‌کرد.
وضعیت معیشتی مردم عرب :
مردم به دو گروه توانگر و تهیدست تقسیم می‌شدند که گروه توانگران به کار تجارت و زراعت مشغول بودند و قریش یکی از این قبایل ثروتمند به شمار می‌رفت که در میان سایر قبایل به نژاد خویش و مقام و مرتبه ی بلندی که داشتند فخر و مباهات می‌کردند، اما عامه مردم عرب نیازمند و فقیر بودند که عیاران، جزئی از این مردم به شمار می‌رفتند و از طریق ماجراجویی و حمله و هجوم در پی رسیدن به ثروت بودند.
عفت و پاکدامنی
گر چه در میان اعراب عصر جاهلیت کسانی وجود داشتند که در لذت غوطه‌ور بودند و درباره ی زنان به لذت‌های مغایر با عفت و پاکدامنی می‌پرداختند، اما در عین حال کسانی نیز بودند که به پاکدامنی و چشم پوشی از زنان و لذت‌های دیگر شهرت داشتند. پاکدامنی نیز مانند شجاعت و بخشندگی از لوازم و شرایط سروری تلقی می‌شد و از دیگر خصوصیات عرب دوره جاهلی، وفاداری و وفای به عهد می‌باشد که از هرگونه پیمان‌شکنی و نیرنگ بیزار بود.
تقسیم بندی جزیره عرب :
در آن دوران جزیره عرب به سه قسمت تقسیم شده بود که عبارتند از:
• بلاد الحجر در شمال شرقی جزیره عرب و مابین «فلسطین» و شرق «دریا سرخ» و به نام «البتراء» معروف بود، که حالیاً در کشور اردن واقع شده‌است.
• بلاد العرب السعیده که در قلب‌ها و شرق‌های صحرای بزرگ عرب «صحرای دهنا» واقع شده‌است، و در مغاره‌های کوهای آن قبائل عرب کوه‌نشین زندگی می‌کردند.
• باقی‌مانده شبه جزیره عرب مانند حجاز، یمن «بلاد العرب السعیده» (بلاد عرب خوشبخت)، سرزمین پهناوری از کرانه ی دریای سرخ، تا باب‌المندب، که شامل حضرموت، عمان در کرانه ی اقیانوس هند بود، در این اقلیم أیضاً شامل مناطق کوهستانی حجاز، و همچنین مناطق شنی مانند: ربع الخالی، و فلات نجد، مکه، مدینه، جده در کرانه ی دریای سرخ، و شهر عدن در کرانه ی اقیانوس هند، این اقلیم مناطق گسترده‌ای مانند «ساحل حضرموت»، «الأحساء»، «خلیج عدن»، در ساحل کرانه ی اقیانوس هند دربرمی‌گرفته‌است.
سوالات متداول درباره عصر جاهلیت :
1) امام علی (ع) وضعیت اعراب در عصر «جاهلیت» را چگونه توصیف می فرماید؟
ایشان فرمودند : عرب ها در بدترین دین و بدترین خانه و جایگاه بودند. بدترین دین، شرک و بت پرستی بود و بدترین مکانها حجاز بود، جائی که آب خوردنشان لجن سیاه و غذایشان خشن بود و خون همدیگر را می ریختند و قطع رحم می کردند.
2) ماهیت زنان در عصر جاهلیت چگونه بود؟ کاملاً توضیح دهید.
اعراب جاهلی به دلیل ضعف فرهنگی، ماهیتا زن را انسانی ضعیف یا هم‌افق با حیوان و خارج از پیکره اجتماع و محروم از حقوق عمومی و موجودی بی‌قیمت و شیئی قابل تملک و معامله می‌شمردند. آنها برای زن هیچ استقلالی در زندگی قائل نبودند. کشتن دختران در زمان جاهلیت در عربستان نشان می‌دهد که اختیارات مرد نامحدود بود تا جایی که دختران را زنده به گور می‌کردند که علت این عمل ناروا، ترس از فقر اقتصادی و اوهام و خرافات بود.
اعراب جاهلی زن را از عموم حقوقی که ممکن بود از آنها سود ببرد محروم می‌داشتند و اساس رفتارشان با مردسالاری بود. البته در برخی از خانواده‌ها برای زنان و به ویژه دوشیزگان در امر ازدواج کم و بیش استقلالی پیدا شده و رعایت رضایت و حق انتخاب به زن داده می‌شد، و این امر شبیه عادات اشراف ایران بود، که در بعضی از اعراب هم نفوذ کرده و رفتار اعراب با زنان ترکیبی از رفتار متمدنین ایران و روم بود.
3) چرا عرب جاهلی اقدام به کشتن فرزندانِ خود می کرد؟
از سنت های زشتِ «عربِ جاهلی» این بود که فرزندانِ خود را مى کشت. آنها برای این کار قبیح خود، سه توجیه داشتند: 1. وقتی دختران یک قبیله در یکی از جنگها اسیر شدند، در همان قبیله ازدواج کردند و هنگام درخواست پدران شان برای مراجعت به قبیله خود، ترجیح دادند با شوهران و فرزندان خود باشند. این مسئله بر پدران آنها سنگین آمد لذا تصمیم گرفتند دختران را در کودکی بکشند، تا دچار این مشکل نشوند. 2. از ترس اینکه درآمد آنها کم شود و نتوانند زندگی دختران را اداره کنند آنها را می کشتند. 3. برای تقرّب به بتها عزیزترین افراد خود را قربانی بتها می کردند.
سخن آخر :
عصر جاهلیت، دوره‌ای از تاریکی و جهل در تاریخ عرب بود. جنگ‌های قبیله‌ای، بت‌پرستی، بی‌عدالتی اجتماعی و اقتصادی از جمله ویژگی‌های بارز این دوره بود. با ظهور اسلام و پیامبر اکرم (ص)، تحولات عظیمی در جامعه عرب رخ داد و بسیاری از این مشکلات برطرف شد.
گردآوری: بخش مذهبی موزستان
