قوانین دیه: راهکاری برای حمایت از حقوق انسانی

دیه چیست و در چه مواردی باید پرداخت شود

دیه چیست؟

طبق ماده 445 قانون مجازات اسلامی دیه عبارت است از: “مقدار مال معینی که در شرع مقدس به سبب جنایت غیرعمدی بر نفس، عضو، منفعت یا جنایات عمدی در مواردی که به هر جهت قصاص ندارد، تعیین شده است”.

به‌طورکلی از منظر حقوقی اگر فردی به‌صورت عمدی و یا غیرعمدی به جان و مال دیگری آسیبی وارد نماید که ضرر و زیان مادی و معنوی برای دیگری همراه داشته باشد، باید فرد مجرم درصدد جبران خسارت برآید. لازم به ذکر است مبلغ دیه از سوی دادگاه تعیین می‌گردد و در ماه‌های حرام به میزان یک‌سوم افزایش می‌یابد که در اصلاح فقهی به آن تغلیظ دیه می‌گویند.

جرم در دو صورت شامل دیه می‌گردد:

الف) جرائم عمدی: جرم‌هایی که به‌صورت عمدی صورت‌گرفته است و به دلایل قانونی شامل قصاص نمی‌شوند. در نتیجه مجرم محکوم به پرداخت دیه می‌شود.

ب) جرائم غیرعمدی: در جرائمی نظیر ضرب و شتم که به‌صورت غیرعمدی انجام شده است در این صورت مجرم باید دیه پرداخت نماید.

انواع دیه یا خون‌بها

دیه شامل دو بخش دیه مقدار و دیه غیر مقدار می‌باشد.

دیه مقدار: در این نوع، میزان دیه توسط قانون مجازات اسلامی به‌صورت صریح تعیین شده است.

دیه غیر مقدار: در این نوع، مقدار و میزان دیه در قانون مجازات اسلامی مشخص نشده و توسط کارشناس پزشکی قانونی و قاضی دادگاه مشخص می‌شود.

معرفی انواع دیه 

انواع دیه با توجه به قانون مجازات اسلامی عبارت است از:

دیه قتل: دیه قتل، دیه کامل انسان است که مبلغ آن هر ساله توسط قوه قضاییه اعلام می‌شود؛ بنابراین اگر فردی مرتکب به قتل شود باید مبلغ دیه را که برای زن و مرد تفاوت دارد به خانواده مقتول پرداخت نماید.

دیه منافع اعضا: درصورتی‌که فرد مجرم اعمالی انجام دهد که دیگری حواس خود را از دست بدهد، در این صورت فرد ضارب باید دیه منافع آن عضو را پرداخت نماید. به طور مثال هنگامی که توانایی شنیدن از بین برود؛ اما به خود گوش آسیبی وارد نشود. این نوع دیه بر طبق قانون مجازات اسلامی شامل مواردی چون دیه عقل، دیه بینایی، دیه شنوایی، دیه بویایی و دیه گویایی و… است.

دیه جراحت: درصورتی‌که فردی مرتکب جنایتی به‌صورت عمدی و یا غیرعمدی شود که طرف مقابل با جراحت روبه‌رو گردد، مجرم محکوم به پرداخت دیه جراحت می‌گردد. تعیین مبلغ آن بر اساس میزان و شدت جراحت با تشخیص پزشکی قانونی صورت می‌گیرد. این دیه شامل دیه ایجاد کبودی، زخم، تورم و … است.

دیه اعضای بدن:  اگر فردی به‌صورت عمدی به اعضای بدن شخص دیگری آسیب وارد کند، ملزم به پرداخت دیه می‌باشد. درصورتی‌که از عضوی تنها یک عدد در بدن انسان وجود داشته باشد و آن عضو توسط فرد مجرم از بین برود، مجرم باید یک دیه کامل به آن شخص بپردازد؛ اما اگر از آن عضو دو عدد وجود داشته باشد (مانند دست و پا) از بین‌ بردن یکی از آنها مجازات پرداخت نصف دیه کامل را به همراه خواهد داشت و اگر هر دو عضو از میان بروند، مشمول پرداخت دیه کامل می‌شود. در قانون مجازات اسلامی برای هر کدام از اعضای بدن دیه مشخصی تعیین شده است. مانند دیه لب، لاله گوش، زبان، چشم و…

محاسبه نرخ دیه چگونه صورت می‌گیرد؟

محاسبه دیه سالیانه توسط قوه قضاییه اعلام می‌گردد. به همین جهت پزشکی قانونی، میزان صدمات وارده به فرد را به دادگاه اعلام می‌کند و دادگاه نیز بر اساس گواهی پزشکی قانونی مبلغ دیه را مشخص می‌نماید.

بر طبق قانون مجازات اسلامی مبلغ دیه کامل یک انسان برابر است با نرخ به‌روز 100 شتر سالم می‌باشد. اما میزان دیه‌های مختلف در زمان پرداخت، توسط قانون مجازات اسلامی مشخص می‌گردد.

ارش چیست؟

بر اساس “ماده 367 قانون مجازات اسلامی مصوب در سال 1370 هر جنایتی که بر عضو کسی وارد شود و شرعاً مقدار خاصی به‌عنوان دیه برای آن تعیین نشده باشد، کسی که مرتکب جرم شده‌، باید ارش بپردازد.” در هنگام بروز چنین مواردی دادگاه و مقام قضایی میزان ارش را با توجه به موارد زیر تعیین می‌کنند:

• نوع جرایم و تأثیر آن بر فرد آسیب‌دیده

• میزان خسارت

• نرخ دیه

• گزارش کارشناسی پزشکی قانونی

تفاوت دیه زن و مرد

مطابق مواد 560 و 562 قانون مجازات اسلامی، درصورتی‌که آسیب و صدماتی منجر به نقص عضو و زوال منافع گردد، میزان دیه زن نصف دیه مرد محاسبه می‌شود و اصلی‌ترین دلیل آن این است که مردان مسئول تأمین نیازهای مالی خانواده هستند و در صورتی‌ که سرپرست خانواده از بین برود، خانواده دچار مشکلات مالی زیادی خواهند شد. در نتیجه دوبرابر بودن دیه مرد، نشان‌دهنده برتری مرد نسبت به زن نمی‌باشد.

ضمناً قوه قضائیه قانونی برای حمایت از زنان سرپرست خانواده تصویب کرده که درصورتی‌که شرکت‌های بیمه و صندوق تأمین خسارت‌های بدنی، بخواهند دیه فرد آسیب‌دیده را بپردازند باید دیه زن و مرد به صورت برابر پرداخت شود.

از طرف دیگر، مطابق قانون جدید در تمامی خسارات وارده بر شخص ثالث که از طریق حوادث رانندگی ایجاد شود، دیه توسط شرکت‌های بیمه پرداخت می‌شود و در این صورت هیچ تفاوتی میان زن و مرد نبوده و هر دو از دیه کامل برخوردار خواهند شد؛ بنابراین شرکت‌های بیمه باید خسارات وارد شده را بدون توجه به مواردی نظیر دین و جنسیت تا سقف تعهدات بیمه‌نامه به زن و مرد پرداخت کنند.

شرایط دیه در ماه‌های حرام

ماه‌های محرم، رجب، ذی‌القعده و ذی‌الحجه در دین اسلام، ماه‌های حرام هستند، دیه کامل انسان در این ماه‌ها شامل تغلیظ دیه می‌گردد. در این چهار ماه، دیه قتل انسان به میزان یک‌سوم دیه کامل افزایش می‌یابد. لازم به ذکر است که قانون تغلیظ دیه تنها مربوط به قتل انسان می‌باشد و میزان دیه برای سایر موارد تفاوتی با ماه‌های دیگر سال ندارد. 

مهلت پرداخت دیه چقدر است؟

در قانون مجازات اسلامی دیه به سه دسته تقسیم‌بندی می‌شود و مهلت پرداخت دیه جرایم مختلف، از زمان صدور حکم توسط دادگاه مشخص می‌گردد. انواع جرایم و مهلت پرداخت آنها عبارت‌اند از:

• مهلت پرداخت دیه در جرائم عمدی: در این نوع جرم، مجرم از نتیجه عمل خودآگاهی کامل داشته است بنابراین بر طبق قانون مجازات اسلامی، پس از صدور رأی دادگاه، تنها 1 سال قمری از زمان وقوع جنایت مهلت دارد تا از مال خود، دیه را پرداخت کند.

• مهلت پرداخت دیه در جرائم شبه‌عمدی: در این نوع جرم، مجرم بدون سوءنیت و بدون آگاهی از نتیجه عمل خود، مرتکب جرم شده است بنابراین بر طبق قانون مجازات اسلامی، از زمان وقوع جرم 2 سال قمری مهلت دارد مبلغ دیه را از مال و اموال خود پرداخت نماید.

• مهلت پرداخت دیه در جرائم خطای محض: درصورتی‌که مجرم بدون هیچ قصد و نیتی جرمی را مرتکب شده باشد، این جرم خطای محض محسوب می‌شود و طبق قانون مجازات اسلامی مهلت پرداخت دیه آن از زمان وقوع جرم 3 سال قمری می‌باشد و این مبلغ توسط شخص عاقله قابل پرداخت است. 

گردآوری: بخش علمی موزستان