زندگینامه محمدحسن نجفی معروف به صاحب جواهر

آشنایی با زندگی نامه محمدحسن نجفی معروف به صاحب جواهر

چکیده ای از زندگینامه محمدحسن نجفی :

اطلاعات فردی

نام کامل : محمدحسن بن باقر بن عبدالرحیم بن محمد بن عبدالرحیم شریف اصفهانی

لقب : صاحب جواهر

تاریخ تولد : حدود 1202هجری قمری

تاریخ وفات : شعبان 1266هجری قمری

محل دفن : محله عمارۀ نجف

اطلاعات علمی

استادان : سید محمد جواد عاملی، شیخ جعفر نجفی، شیخ موسی کاشف الغطاء و…

شاگردان : سید حسین کوه کمری، ملا علی کنی، محمد ایروانی، جعفر شوشتری، سید اسدالله اصفهانی، عبدالحسین تهرانی

اجازه روایت از : سید محمدجواد عاملی و شیخ جعفر کاشف الغطاء

تألیفات : نجاه العباد ، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام

فعالیت های اجتماعی-سیاسی

اجتماعی : ساخت گلدسته های مسجد کوفه

ساخت بارگاه و صحن مسلم بن عقیل

ایجاد نهر از فرات تا نجف

حفر چاه در کوفه و نجف و وقف بر مردم و…

زندگینامه محمدحسن نجفی :

ولادت و وفات

سال تولد صاحب جواهر همان محمدحسن نجفی به طور دقیق مشخص نیست، اما بر اساس برخی شواهد و قراین، زمان ولادتش حدود سال های 1202 هجری قمری در نجف است. درگذشت او در ظهر چهارشنبه 1 شعبان سال 1266 هجری قمری در نجف اشرف بوده و آرامگاهش در محله عمارۀ نجف است.

نسب و خاندان :

نیاکان محمدحسن نجفی، در اصفهان زندگی می کردند. جد سوم وی، شیخ عبدالرحیم شریف، از اصفهان راهی نجف و در آنجا ساکن می شود. پدرش محمدباقر نجفی و مادرش از نوادگان ابوالحسن فتونی عاملی و از منتسبین به سادات عذاری معروف به آل حجاب بود. خاندان او، همه اهل علم و دانش در نجف بوده اند.

ازدواج و فرزندان :

شیخ محمدحسن در اواخر عمرش با دختر سید رضا بحرالعلوم ازدواج کرد. فرزندان وی هم غالباً راه پدر را ادامه دادند؛ از جمله شیخ محمد (مشهور به شیخ حُمید بزرگترین و برجسته ترین فرزندان، که مدرس و امام جماعت بود و در زمان حیات پدر در سال 1250 هـ رحلت نمود)، شیخ عبدالحسین (فقیه بزرگوار و معروف به علامه)، شیخ حسین (ادیب و شاعری ماهر و فاضل) و شیخ حسن (از علماء و فقهای روزگار خویش)، شیخ عبدالعلی، شیخ باقر، شیخ موسی، شیخ ابراهیم بود.

زمانى، شیخ عبد الرحیم شریف کبیر- جد سوم شیخ محمدحسن- از اصفهان راهى نجف اشرف شد و در آن شهر مقدس رحل اقامت افکند تا از محضر عالمان بزرگ کسب فیض کند. وى سرانجام از فقیهان وارسته و فاضل گردید. دو پسر دانشمند به نام هاى آقا محمد کبیر و آقا محمد صغیر (جد دوم محمدحسن و مؤلف کتاب« الاقتباس» و« التضمین»)، از او به یادگار ماندند. 

شیخ عبد الرحیم، فرزند آقا محمد صغیر و جد محمدحسن، فرزانه اى است که به نیکى از او یاد کرده اند. او در دامان خاندان علم و فضیلت پرورش یافت و از همان اوان کودکى که تازه خواندن و نوشتن را فراگرفته بود، وارد حوزه علمیه نجف اشرف شد و دروس مقدمات و سطح را به سرعت گذراند و در نوجوانى به درس خارج فقه و اصول راه یافت.

وى با جدیت تمام، در عالى ترین سطح دروس حوزه علمیه، شرکت کرد و با پشتکار و نبوغى که داشت، توانست در 25 سالگى به درجه اجتهاد نایل آید و نگارش کتاب بى همتا و گوهربار« جواهر الکلام» را آغاز کند. این کتاب که شرح کتاب «شرایع الاسلام» محقق حلى است و به حق باید آن را دائره المعارف فقه شیعه نامید، ثمره 32 سال تلاش شبانه روزى آن فقیه خستگى ناپذیر است. آن بزرگ مرد، با نگارش این کتاب، یک تنه کارى را به سامان رساند که چندین نفر، به دشوارى از عهده آن برمى آیند. بى جهت نیست که وى را بیشتر با عنوان «صاحب جواهر» یاد مى کنند تا با نام شیخ محمدحسن. اینک این کتاب، معتبرترین متن درسى عالى ترین سطح دروس حوزه هاى علمیه شیعه؛ یعنى درس خارج فقه است.

شیخ محمدحسن، به تدریس علوم دینى نیز همت نهاد و حوزه علمیه نجف به برکت تدریس وى، رونق تازه اى گرفت.

ایشان ریاست مرجعیت شیعه را در عصر خود بر عهده داشتند و صاحب خدمات اجتماعی، علمی، و تربیت شاگردانی که هر کدام از علمای بزرگ و سرشناس بودند که در گوشه و کنار جهان پخش گردیدند و بعد از او مقام مرجعیت یافتند و بر کرسی فتوا نشستند.

وی تالیفات بسیاری داشتند که مهم ترین آنها کتاب جواهر الکلام است که به خاطر این کتاب، ایشان به صاحب جواهر معروف شدند. این کتاب دائره المعارف فقه شیعه نامیده می شود و معتبرترین متن درسی عالی ترین سطح دروس حوزه های علمیه شیعه، یعنی درس خارج فقه است.

بعد از صاحب جواهر و به توصیه ایشان، زعامت مرجعیت شیعه به شیخ انصاری واگذار شد.

اهمیت کتاب جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام

از مشهورترین و با ارزش ترین آثار فقهی قرن سیزدهم کتاب «جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام» می باشد این کتاب از نظر وسعت تتبع و جمع آوری و احاطه به اقوال و دلال نظریات فقهی علما بر تمام کتاب های فقهی برتری دارد. هم چنین از نظر توجه و روی آوردن اهل علم و بزرگان از فقهای شیعه کمتر کتابی مانند جواهر الکلام توفیق داشته است.

علت این توفیق بی نظیر، وسعت تتبع و احاطه بر اقوال فقهای عظام و مناقشات آنان با دقتی کم نظیر و تحقیقی بی همتا بوده است.

کتاب جواهر الکلام در حالی که یک دوره کامل فقه شیعه می باشد جامع جمیع کتاب های فقهی نیز می باشد.

در واقع نگارش کتاب جواهر الکلام یکی از حوادث عجیب و خارق العاده زمان خود می باشد.

مکتب فقهی شیخ محمدحسن نجفی

مکتب فقهی که محمدحسن از آن پیروی می کرد، و تا زمانی که شیخ انصاری به عنوان شاگرد برجسته او وجود داشت، قواعد اصولی را در روش استنباط و اجتهاد معرفی می کرد. در مقابل، مکتب فقهی جواهر اخباری گری قرار داشت. این مکتب معتقد بود که تنها منبع استنباط فقه شیعه باید کتاب و سنت باشد و استفاده از قواعد اصولی برای اجرای اجتهاد، غیرمجاز است. در طول زمانی که محمدحسن نجفی فعالیت می کرد، جریان اخباری گری به طور پیوسته در حال گسترش بود.

کتاب جواهر نمایندهٔ اندیشهٔ اصولی و نیز اجتهاد اصولی دقیقاً در برابر کتاب حدائق الناظره شیخ یوسف بحرانی قرار می گیرد. محمدحسن نجفی در دوران خود به استقلال سیاسی مسلمانان و رد سلطهٔ کافران بر سرزمین های اسلامی بر اساس قواعد فقهی دفاع می کرد. به عنوان مثال، او باور داشت که خانه های کافر نباید بلندتر از خانه های مسلمانان باشند، زیرا بر اساس قواعد مسلمانان، بلندمرتبگی خانه های مسلمانان باید حفظ شود.

همچنین، او معتقد بود که فروش یک بندهٔ مسلمان به یک کافر مجاز نیست. یکی از دیگر باورهایی که محمدحسن نجفی در فقه سیاسی داشت، ظلم ستیزی است. او معتقد بود که رفع ظلم و داوری عادلانه حتی در داوری بین یک مسلمان و یک غیرمسلمان نیز باید رعایت شود.

فقه سیاسی :

همچنین می توان قواعد فقه سیاسی را نزد وی در محورهای زیر بیان کرد:

اسلام، دین سادگی :

وی اعتقاد داشت که اسلام احکام خود را بر پایهٔ سادگی و آسانی بنا نهاده است، البته به شرطی که این سادگی منجر به تساهل و آسان بینی نشود. چرا که در این صورت، خطر سهل انگاری و بی اعتنایی به وجود می آید. بنابراین، در شرایطی که عُسر و حَرَج وجود ندارد، احکامی که متوجه مکلفین است نباید با بی توجهی و بی اعتنایی مواجه شوند.

حرام بودن کمک به جور و گناه :

یکی از اصول بنیادی در حوزهٔ علم اصول فقه، اصل حرمت کمک به ارتکاب گناه و ستم است. بر اساس روحیت کلی که در فقه اسلامی حاکم است، نه تنها اقدام مستقیم در ارتکاب گناه مورد نهی است، بلکه کمک به ارتکاب گناه نیز از جملهٔ اعمال مجرمانه به شمار می آید. بر مبنای این اصل، فردی که متوجه می شود کسی در ارتکاب گناه خود قرار دارد، معتقد است که کمک به او در انجام این گناه، با حرمت لازمی همراه است. به طور ساده تر، اگر به یک گناهکار در ارتکاب گناهش کمک کنیم، این کمک به طور ضروری حرام و ممنوع است. بر این اساس، او معتقد است که نباید به کفار اجازهٔ ساخت معابد در شهرهای اسلامی داده شود، زیرا عبادت آنها از منظر اسلام باطل است.

ولایت فقیه :

محمدحسن نجفی دربارهٔ ولایت فقیه در کتاب جواهر الکلام می گوید: «کسی که در ولایت فقیه وسوسه کند، طعم فقه را نچشیده است و معنا و رمز کلمات معصومین را نفهمیده است.»

مصلحت اندیشی و تدبیر :

از نظر صاحب جواهر، یکی از عواملی که باعث پویایی فقه می شود، وجود عناصری است که ناشی از مصلحت اندیشی و تدبیر می باشند. این عناصر، به نظر وی، نقش حفظ جامعهٔ شیعه را ایفا می کنند و در شرایط دشوار، راهنمایی می کنند. با در نظر گرفتن این عوامل و عناصر در اجتهاد، فقیه مجتهد همواره خود را به روز نگه می دارد و بر اساس شرایط زمان و مکان، حکم می کند.

رعایت مقتضای زمان و مکان :

در تعداد زیادی از مسائل، می توان دید که صاحب جواهر به رعایت مقتضای زمان و مکان اهمیت می دهد. به عنوان مثال، دربارهٔ اجبار محتکر به فروش کالاهای احتکاری، او اعتقاد دارد که نه تنها باید محتکر را به فروش کالا مجبور کرد، بلکه اجماع نیز نشانگر این موضوع است. این اجبار به نفع عموم و مصلحت عامهٔ مردم صورت می گیرد. وی بر این باور است که این اجرا با مصلحت عموم در تضاد است، زیرا قاعدهٔ اسلامی که تسلط فرد بر اموالش را تأیید می کند، با مصلحت عموم در تناقض است و تسلط فرد بر مصلحت عموم نادیده گرفته می شود.

تقیه :

واژهٔ تقیه از لحاظ ساختار صرفی، اسم مصدر است و فعل آن یا تقِی یتْقی از ثلاثی مجرد یا إتقی یتّقی ثلاثی مزید است. اهل لغت تقیه را از ماده وقی یقی بمعنای «حفظ و صیانت از آزار و اذیت» دانسته اند. ابن منظور در لسان العرب می گوید: «وقاه الله وقایَه و واقیه، ای صانه».

آثار و تألیفات محمدحسن نجفی :

• الرساله العملیه: به فارسی نوشته و از کتاب «نجاه العباد» گرفته شده است

• رساله فی الزکاه والخمس

• نجاه العباد فی یوم المعاد: رسالهٔ عملیه و فتواهای فقهی

• هدایه الناسکین: رساله ای دربارهٔ حج

• رساله ای در ارث

• جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام : جواهر الکلام مهمترین و تأثیرگذارترین اثر صاحب جواهر است. این کتاب منبعی جامع در فقه استنباطی بوده که نظیر آن تاکنون به تحریر در نیامده است. نقل اقوال فقهاء و استدلال دقیق از نکات عمده قابل توجه در جواهر است. این کتاب در بیان تمام فروعات فقهی همانند بحارالانوار علامه مجلسی است. شیخ محمد حسن در 25 سالگی مشغول به تألیف شد و حدود سی سال از عمر خویش را صرف این اثر نمود و به سبب همین تألیف سترگ، ملقب به شیخ الفقهاء شد. این کتاب سرانجام در سال 1257ق به اتمام رسیده است.

باید توجه داشت که آثار الشیعه الامامیه تألیف نوادهٔ ایشان، یعنی عبدالعزیز جواهر کلام است.

درگذشت محمد حسن نجفی :

وی در تاریخ یکم شعبان سال 1266 هجری قمری (22 خرداد 1229 هجری شمسی) در نجف درگذشت و آرامگاهش در محله عمارۀ نجف است. تاریخ مرگ را به حروف ابجد «بین الانام یتیمان جواهره» بیان کرده اند که طبق حروف ابجد همان 1266 است.

گردآوری : بخش مذهبی موزستان